معنا شناسی واژة «مکر» در قرآن کریم

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 15، شماره 40 - شماره پیاپی 2، شهریور 1397، صفحه 183-204   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

روح الله اکبری¹؛ سید تقی کبیری^{* 2}

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.

²استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.

چکیده

چکیده
آنچه بعنوان مکر در اصطلاحات و محاورات زبان فارسی و به نام های حیله، نیرنگ، خیانت، کَلَک، کلاه شرعی، گول زدن و... متداول و رایج گشته با اصطلاح و کاربرد آن در لسان قرآن و ادبیّات عرب کاملاً متفاوت می‌باشد. چه آنکه در اصطلاح عربی مکر به معنای «هر گونه تدبیر و چاره اندیشی» است. و در واقع یک واژه محصور شده برای کاربرد در افعال مذموم و ناپسند نیست. چرا که مکر در کاربردهای قرآنی آن اولاً بیشتر موارد درباره خداوند متعال مطرح شده و در ثانی در خصوص آن دو نوع کاربرد بکار گرفته شده است، که یکی عبارتست از مکر در افعال خیر و این همان است که از آن بعنوان مکر ممدوح و ستایش شده نام می‌بریم و دیگری مکر در افعال شرّ می‌باشد و این همان مکر مذموم و نکوهش شده می‌باشد که در قرآن کریم از آن تعبیر به «مکر السَّیّئ» می‌شود. البتّه در قرآن واژگان دیگری نیز استعمال شده است که می‌تواند در تبیین واژة مکر تأثیرگذار باشد چرا که آن‌ها قریب المعنی با واژة مکر هستند. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی سعی دارد کیفیّت استعمال واژة مکر در قرآن را مورد تحلیل قرار داده تا معانی کاربردی آن را تبیین نماید.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: قرآن کریم؛ مکر؛ خدعه؛ کید؛ مکر ممدوح؛ مکر مذموم

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

• قرآن کریم
• آلوسی البغدادی، شهاب‌الدّین السیّد محمود، (1420ه‍.ق)، تفسیر روح المعانی، بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
• ابن اثیر، (1427ه‍.ق)، النهایه فی غریب الحدیث، بیروت: دارالمعرفته.
• ابن منظور، (1426ه‍.ق)، لسان العرب، بیروت: دارالکتب هلال.
• الازدی، ابن درید، (1386)، ترتیب جمهره اللغه، تصحیح عادل عبدالرّحمان البدری، مشهد: آستان قدس.
• اسلامی پناه یزدی، مهدی، (1383)، تفسیر ادبی قرآن، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
• مولوی بلخی، جلال الدّین محمّد، (1375)، مثنوی معنوی، تهران: صفی علیشاه.
• پادشاه، محمّد، (1363)، آنندراج، تهران، خیّام.
• جُرّ، خلیل، (1387)، فرهنگ لاروس(عربی– فارسی)، ترجمة سیّدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
• جوادی آملی، عبدالله ، (1387)، تفسیر تسنیم، قم: اسراء.
• جوهری، اسماعیل بن حماد، (1429ه‍.ق) معجم الصّحاح، بیروت: دارالمعرفته.
• حسینی دشتی سیّد مصطفی، (1385)، معارف و معاریف، تهران، آرایه: چاپ اوّل.
• خزاعی نیشابوری احمد، (1381)، روض الجنان و روح الجنان ( تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی)، ترجمة محمّد جعفر یاحقّی و محمّد مهدی ناصح، مشهد: آستان قدس.
• الخوری الشرتونی سعید، (1374)، اقرب الموارد، تهران: اسوه.
• رازینی، علی، (1381)، پژوهشی پیرامون مفردات قرآن، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
• رسولی محلاّتی سیّدهاشم، (1377)، غُرَرالحکم و دُررالکلم آمدی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• زمخشری، محمود ابن عمر، (1389)، کشّاف، ترجمة مسعود انصاری، تهران: ققنوس.
• سجّادی، سیّدجعفر، (1373)، فرهنگ معارف اسلامی، تهران: کوش.
• سعیدی، گل بابا، (1387)، فرهنگ جامع اصطلاحات ابن عربی، تهران: زوّار .
• سلیمانی، مرضیه، (1390)، اصطلاحات صوفیان، تهران: علمی و فرهنگی.
• سیّاح، احمد، (1419ه‍.ق)، المنجد، ترجمة محمّد بندرریگی، تهران: اسلام.
• الشرقی، محمّد علی، (1366)، قاموس نهج البلاغه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• شریعتمداری جعفر، (1377)، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، مشهد: آستان مقدّس.
• شعرانی، نثر طوبی، (1389)، تحقیق و پژوهش سیّد محمّدرضا غیاثی کرمانی، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (ع).
• صفی پور شیرازی، عبدالرحیم، (1387)، منتهی الارب فی لغه العرب، تصحیح محمّدحسن فؤادیان و علیرضا حاجیان نژاد، تهران: دانشگاه تهران.
• طباطبایی، محمّدحسین، (1387)، تفسیر المیزان، ترجمة سیّد محمّدباقر موسوی همدانی، قم: انتشارات اسلامی.
• الطریحی فخرالدّین، (1408ه‍.ق)، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
• طیّب، سیّد عبدالحسین، (1386)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة جهانی سبطین.
• عثمانی دیو بندی، محمّد شفیع، (1390)، تفسیر معارف القرآن، ترجمة محمّدیوسف حسین‌پور، تربیت جام، شیخ الاسلام احمد جام.
• عسگری، ابی هلال، (1433ه‍.ق)، معجم الفروق اللغویه، قم، نشر الاسلامی.
• فارس بن زکریا، احمد، (1429ه‍.ق)، مقاییس اللغه، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
• فخر رازی، محمّد بن عمر، (1385)، تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، ترجمة علی اصغر حلبی، تهران، اساطیر.
• فراهیدی، خلیل ابن احمد، (1414ه‍.ق)، ترتیب کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، اسوه.
• فولادگر، علیرضا، (1383)، واژه‌های قرآنی، ترجمة لغات قرآن مجید، اصفهان، دارالتعلیم القرآن الکریم.
• فهری، سیّد ابوالحسن، (1380)، فرهنگ المحیط (فارسی – عربی)، تهران، یادواره کتاب.
• فیروزآبادی، مجدالدّین، (2009م)، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• قرشی، علی اکبر، (1364)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیّه.
• قمی، عبّاس، (1386)، الدّرُ النظیم فی لغات القرآن العظیم، ترجمة سیّد محمّدصادق عارف تحقیق و تصحیح رضا استادی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• قمی، علی، (1388)، تفسیر قمی، ترجمة جابر رضوانی، قم: نبی‌الزهراء.
• کاشانی، فتح الله، (1389)، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ویرایش ادبی عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام.
• لاهیجی، شمس‌الدّین محمّد، (1381)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا بزرگ خالقی و عفت کرباسی، تهران، زوّار.
• مجلسی، محمّدباقر، (1398ه‍.ق)، بحارالانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه.
• محمّدی ری شهری، محمّد، (1385)، میزان الحکمه، ترجمة حمیدرضا شیخی، قم: دارالحدیث.
• مدرّسی، سیّد محمّدتقی، (1378)، تفسیر هدایت، ترجمة پرویز اتابکی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اوّل.
• مسعود، جبران، (1380)، فرهنگ الفبایی الرّائد، ترجمة رضا انزابی‌نژاد، مشهد: آستان قدس.
• مطهری، مرتضی، (1378)، فرهنگ مطهر، پژوهش و تدوین محمّدعلی زکریایی، تهران، نثر آذریون.
• معین، محمّد، (1380)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیر کبیر.
• مغنیه، محمّدجواد، (1383)، تفسیر الکاشف، ترجمة موسی دانش، قم: بوستان کتاب.
• مکارم شیرازی ناصر، (1385)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیّه.
• مهرین شوشتری، عبّاس، (1374)، فرهنگ لغات قرآن، تهران: گنجینه.
• نراقی، ملاّاحمد، (1388)، معراج السّعاده، قم، تاظهور: چاپ سوم.
• نکونام، جعفر، (تابستان1390)، درآمدی بر معناشناسی قرآن، قم: دانشگاه اصول الدّین،
• ولد بیگی، جهانگیر، (1386)، مفردات راغب اصفهانی، سنندج: آراس.
• هندی، علی المتقی، (1405ه‍.ق)، کنزالعمّال، بیروت، مؤسسة الرساله.