حدیث عشق در دیوان ابن فارض و ملای جزیری

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 49، بهمن 1400، صفحه 139-164   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.688472

نویسندگان

احمد شریعت پناه¹؛ ناصر حسینی(نویسندۀ مسئول)²؛ اردشیر صدرالدینی³

¹دانشجوی زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مهاباد، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مهاباد، ایران

³گروه آموزشی زبان و ادبیات عرب

چکیده

از مهم‌ترین پژوهش‌های تاریخ ادبیات و موضوعات ادبی در جهان، بررسی و پژوهش در باب (عشق و محبت) است که تقریباً هیچ ادبیاتی در جهان خالی از این مضمون نبوده و نیست چه عشق مجازی باشد و چه عشق حقیقی. دو شاعر عرب (سلطان العاشقین) ابن ­فارض و کُرد (سلطان المشتاقین) ملای جزیری درزمینهٔ مضامین عشقی سرآمد قرون خود بودند ضمن این‌که نام آنان در حوزه عرفان و تصوف نیز در کنار نام کسانی چون شیخ اشراق سهروردی، ابن‌ عربی، صدرالدین قونوی، مولوی بلخی، مولانا خالد شهر زوری، پیوسته جای می­گیرد و آثار منظوم و منثور آنان در حلقه‌های صوفیه نیز تدریس می‌شده است. آثار منظوم این دو شاعر عارف آکنده از مفاهیم و اصطلاحات عرفان نظری است همچون: اتحاد، فنا، بقا، وجد، فرق و جمع، فقر، عشق، حُبّ و ده‌ها اصطلاح دیگر که با توانایی ویژه‌ای در قالب قصاید و غزل به شیوه تمثیل و تعابیر شاعرانه بسط و گسترش‌یافته است. این دو شاعر عارف مانندگی‌های فراوانی به هم دارند ازجمله در حوزه آموزه­های عشق و محبت همچو سوختن براثر عشق، جوانمردان عاشق، بلای هجران، توصیف زیبایی محبوب، تجلی و؛ که نشان می‌دهد مبانی و مبادی عرفان در هر جا ظهور و بروز نماید از حیث محتوا به هم مانند هستند. در این جستار تلاش شده که نمونه‌های شعری این دو شاعر برجسته تاریخ ادبیات عرب و کُرد مقایسه و موردبررسی و پژوهش قرار گیرد

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ عشق؛ فناء؛ ابن فارض؛ ملای جزیری

مراجع

منابع

قرآن مجید.

ابن ‌ایاس، محمد بن احمد (۲۰۰۵ م): بدائع الزهور؛ مصحح محمد مصطفی، قاهره، مکتبة مدبولی.

ابن تغری بردی، جمال‌الدین (۱۳۴۸ ق - ۱۹۲۹ م): النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة؛ قاهره، دارالکتب المصریّة.

ابن حجر عسقلانی، احمد ابن علی (۱۳۲۹ ق -1911 م): لسان المیزان، حیدرآباد دکن، مجلس دائرة المعارف.

ابن ‌خلکان (۱۳۱۰ ق ۱۸۹۲ م): وفیات الاعیان، بیروت، دار الکتب العلمیة.

ابن­ زیات، محمدابن محمد (۲۰۰۹ م): الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارة، بیروت، دارومکتبة بیبلیون.

ابن‌ عماد، عبدالحی ابن احمد (۱۳۵۱ ق ۱۹۵۱ م): شذرات الذهب، قاهره، مکتبة القدسی.

ابن­ عربی، محی­الدین (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی، گل بابا سعیدی، چاپ دوم، تهران. زوار

ابن‌ فارض، عمربن علی (۱۴۰۴ ق ۱۹۸۳ م): دیوان؛ چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العلمیة.

ابن­ فارض، (۱۳۹۲ ش ۲۰۱۳ م) گزیده‌ای از دیوان سلطان العاشقین، ابن فارض؛ مترجم، محمد هادی مرادی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ابن قیم الجوزیة، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن ­ابی­بکر (۱۹۹۱ م): مدارج السالکین، ج ۳، بیروت، دارالجیل.

الجزیری الملا عبدالسلام، (۲۰۰۴ م): شرح دیوان الشیخ الجزری، اربیل، دار سپیریز.

آلوسی (۱۴۲۰ ق): تفسیر روح المعانی (جلد سیزدهم)؛ چاپ سوم، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.

الزفنکی احمد بن ملا محمد مفتی­القامشلی (۱۹۸۷ م): العقد الجوهری فی شرح دیوان الشیخ جزری، چاپ دوم، مطبعة الصباح.

الطبری، (۱۴۳۰ ق ۲۰۰۸ م): تفسیر ابی­جعفر محمد­بن­جریر، ج ۶، چاپ چهارم، قاهره، دارالسلام.

القیصری، محمود (۲۰۰۹ م): شرح تائیة ابن الفارض، بیروت، دار المحجة البییضاء.

امین زکی بگ، (۱۹۴۷ م): مشاهیر الکرد و کردستان ج ۲، مترجم، الآنسه کریمه، مصحح؛ محمدعلی عونی، مطبعة السعاده بجوار محافظة مصر.

البورینی و النابلوسی (۲۰۰۷ م): شرح دیوان ابن ­الفارض، جمعه رشید اللبنانی، مصحح: محمد عبد الکریم النمری، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العلمیة.

ئامیدی عبدالقادر (۱۳۳۸ ق ۱۹۱۹ م): دیوانا مه لای جزیری مقدمه، (بی ط) به نقل و موجود در کتابخانه استاد علاء الدین سجادی،

ئیبراهیم ئه حمه‌د شوان، (۲۰۱۰ م) فه رهه نگی سوفیانه­ی دیوانی جزیری و مه­حوی، هه ولیر، چاپ خانه­ی حاجی هاشم.

بروکلمان کارل (۲۰۰۸ م) تاریخ الادب العربی مترجم، عبد الحلیم النجار، قم، در الکتب الاسلامی

بقاعی، برهان‌الدین، (۱۴۰۰ ق ۱۹۸۰ م) مصرع التصوف، مصحح، وکیل عبدالرحمن؛ الناشر، عباس احمد الباز

بلچ شیرکوه (۱۹۳۰ م): القضیة الکوردیة، مطبعة السعادة، بجوار مصر. به حرکی، ملاطاهر ملاعبد الله (۲۰۱۰ م): میژوی زانایانی کورد، ج ۱، هه­ولیر. چاپخانه ئاراس.

ترکه اصفهانی، صائن­الدین علی بن محمد (۱۳۸۴ ش): نظم الدّر، مصحح، اکرم جودی نعمتی، تهران میراث مکتوب.

جامی، عبدالرحمن بن احمد (۱۳۳۶ ش ۱۹۵۷ م) نفحات الانس؛ محقق، مهدی توحیدی‌پور، تهران، محمودی.

جرجانی (۱۳۶۰ ق ۱۹۴۱ م): ترجمان القرآن؛ چاپ دوم، تهران، بنیاد قرآن.

حاجی خلیفه (۱۹۹۶ م): کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

حلمی، محمدمصطفی (۱۹۷۱ م): ابن ‌الفارض و الحب الالهی، قاهره، دار المعارف.

حافظ شیرازی دیوان، (۱۳۸۲ ش ۲۰۰۳ م): نصر الله آژنگ، عالم گیر تهرانی.

حسینی، ناصر، (۱۳۹۸ ش ۲۰۱۹ م): الشرح الاوفی لمدح النبیّ المصطفی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.

درنیقه محمد احمد (۱۹۲۷ م): معجم شعراء الحب الإلهی، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

دوسکی، تحسین ئیبراهیم، (۲۰۰۵ م): دیوانا ملای جزیری، هه ولیر، دار سپیریز.

دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷ ش ۱۹۹۸ م) لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران و مؤسسه دهخدا.

ذهبی، محمد ابن احمد (۱۴۱۷ ق): سیر اعلام النبلاء؛ مصحح، بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، مؤسسة الرسالة.

ذهبی، محمدبن احمد (۱۹۸۹ م): تاریخ الاسلام؛ عمر عبد السلام تدمیری، چاپ دوم، بیروت، دار الکتب العربی.

رشید ابن­ غالب، (۱۳۰۶ ق) شرح دیوان ابن فارض، قاهره، المطبعة العامره الشرفیه.

 زیات، احمد حسن (۲۰۱۱ م): تاریخ الادب العربی، چاپ چهاردهم، قاهره دار المعرفة لطباعة والنشر.

سعیدی گل بابا، (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی با تکیه بر اثار ابن عربی، چاپ دوم، تهران. زوار

سیوطی (۱۳۸۷ ق ۱۹۶ م): حسن المحاضرة؛ مصحح، محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، قاهره.

شعرانی، عبدالوهاب ا‌بن­ علی (۱۹۷۱ م): الطبقات الکبری، مصحح، عبد الغنی محمدعلی الفاسی، بیروت، دار الکتب العلمیة.

شرفکندی، عبدالرحمن (۱۳۹۳ ش ۲۰۱۴ م) دیوان عارفی ره­ببانی شیخ ئه حمه­ دی جزیری مشهور به «مه لای جزیری» چاپ دوم، تهران، پانیذ.

شرفکندی، عبدالرحمن (هژار)، (۱۳۷۶ ش ۱۹۹۹ م)، هنبانه بورینه، فرهنگ کردی، فارسی، چاپ دوم، تهران، سروش.

شیخ‌علی (بی‌تا): مقدمه بر دیوان ابن ‌فارض، به نقل از مشارق الدراری.

شیرازی ناصر مکارم و همکاران، (۱۳۸۵ ش) تفسیر نمونه، چاپ سی و دوم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

صادقی شفیع (۱۳۸۹ ش ۲۰۱۰ م) ترجمه و شرح فارسی دیوان عارف ربانی ملای جزیری، ارومیه، حسینی اصل.

صدرالدین قونوی (۱۳۷۹ ش ۲۰۰۰ م) مقدمه بر مشارق الدراری، چاپ دوم، قم، دفترتبلیغات اسلامی.

طباره، عفیف عبد الفتاح (۱۳۸۸ ش ۲۰۰۹ م) داستان پیامبران در قرآن؛ ترجمه ابوبکر حسن زاده، تهران، نشر احسان،عباسی راد، دکتر محمد طاهر، (۱۳۹۹ ش ۲۰۲۰ م) عشق عرفانی (بی ط) موجود در کتاب­خانه نویسنده.

عثمانی، محمد شفیع (۱۳۹۲ ش ۲۰۱۳ م) تفسیر معارف القرآن؛ مترجم، محمد یوسف حسین، تربت جام، شیخ الاسلام احمد جام.

عاطف جودة نصر (بی تا): شعر عمرابن الفارض، دراسة فی فن الشعر الصوفی، بیروت، دارالاندلس.

عاطف جودة نصر (۱۹۸۳ م): الرمز الشعری عند الصوفی، چاپ سوم، بیروت، دارالاندلس.

عطار، محمد بن ابراهیم (۱۳۸۴ ش) شرح راز منطق الطیر؛ مصحح، بهروز ثروتیان، تهران، امیرکبیر.

غزالی، ابی­حامد محمد بن محمد (۱۴۱۵ ق ۱۹۹۵ م، ج ۳) احیاء علوم الدین، بیروت، دار الفکر.

فرغانی، سعید (۱۳۷۹ ش ۲۰۰۰ م): مقدمه بر مشارق الدراری؛ مصحح، جلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم اول این ناشر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

فروخ، عمر (۱۹۴۷ م): التصوف فی الاسلام، بیروت، مکتبة منیمنة.

فروخ، عمر (۱۴۰۳ ق ۱۹۸۲ م): تاریخ الادب العربی؛ چاپ چهارم، بیروت، دار العلم للملاین.

فرغانی، سعیدالدین سعید (۱۳۵۷ ش ۱۹۷۸ م): مشارق الدراری؛ مصحح، جلال آشتیانی، چاپ دوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

کامران محمد صابر (۲۰۱۴ م)، شوین له قورئاندا، (بی جا) هولیر.

کاشانی عزالدین محمود، (۱۳۶۷ ش ۱۹۸۸ م): جلال‌الدین همایی، مقدمه بر مصباح الهدایة، تهران، نشر سخن.

کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ ق) الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر اخوندی، محمد، ج ۲، تهران، دارالکتب الاسلامیة.

ابن عربی، محی الدین (۱۳۹۱ ش ۲۰۱۲ م): فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی، گل بابا سعیدی، چاپ دوم، تهران. زوار

گورژی، ملا حسین (۱۳۸۴ ش ۲۰۰۵ م) په یامی ئازادی، مهاباد، رهرو. مقدسی، انیس (۱۹۸۳ م): امراء الشعر العربی فی العصر العباسی، بیروت، مطبعة الادبیة.

مردوخ، محمد مردوخ کردستانی، (۱۳۶۲ ش ۱۹۸۳ م)، فرهنگ مردوخ، کردی، فارسی، عربی، سنندج، چاپ ناشرغریقی.

مقری، احمدبن محمد (۱۳۸۸ ق ۱۹۶۸ م): نفح‌الطیب؛ مصحح، احسان عباس، بیروت.

منذری، عبدالعظیم بن­عبدالقوی (۲۰۰۷ م): صلة التکملة لوفیات النقلة؛ محقق: بشارعواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی.

نیکلسون، رنالد (۱۳۵۸ ش ۱۹۷۹ م) تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا؛ مترجم، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر سخن.

نائف طاهر میکائیل، (۲۰۰۵ م): نهجه و عقیدته من خلال دیوانه الشعری، اربیل، دار سپیریز لطباعة و النشر.

مقالات

شیرین کام شهره، (۱۳۹۹ م)، (درون مایه­ عشق در ترانهای گیلکی)، فصلنامه ادبیات وزبانهای محلی ایران زمین، دوره ۶ شماره ۲ شماره پیاپی ۲۸، صص ۶۱-76.

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (۱۳۶۵ ش ۱۹۸۶ م): نشریه معارف ابن‌ فارض، شاعر حب الهی دوره ۳، شماره ۳، اسفند ۱۳۶۵. مرکز نشر دانشگاهی، تهران. صص ۱۰۹ – ۱۴۱.

راثی، محسن (۱۳۸۸ ش ۲۰۰۹ م): (مضامین مشترک میان ابن فارض و حافظ) مجله تاریخ ادبیات، شماره:۶۳. ص ۱۴۹- ۱۷۴.

قلی­زاده حیدر و محبوبه خوش سلیقه (۱۳۸۷ ش ۲۰۰۸ م): فصلنامه تخصصی عرفان (باده و می و تعابیر آن در شعر عرفانی فارسی) سال ششم، شماره ۵۰، ص ۱۶۹- ۲۰۳.