بررسی تطبیقی عقل در دیدگاه ابوالعلای معرّی و سنایی غزنوی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 49، بهمن 1400، صفحه 195-217   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.688474

نویسندگان

رقیه علوی(نویسنده مسئول)¹؛ سهیل فتاحی²

¹عضو هیأ ت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

²دانشگاه رازی

چکیده

    عقل همواره یکی از مهم­ترین و بحث­برانگیزترین مقولات در میان فیلسوفان، دانشمندان، حکیمان، عارفان و شاعران بوده است. یکی از دلایل مهمّ اختلاف در تعریف عقل، مفهوم چندگانه­ و متفاوت آن در میان فرهنگ­ها، ملّت­ها و نژادهای گوناگون است که شعر به‌عنوان عنصر اصلی تبلیغ و گسترش فرهنگ، درگذشته محلّ چالش­ها و بحث­های متفاوت و گاه هم‌رأی دربارۀ عقل بوده است. در این مقاله که به روش تحلیلی - توصیفی و بر پایۀ منابع کتابخانه­ای است؛ تلاش شده است مقولۀ عقل با همۀ آنچه در برمی‌گیرد در اشعار ابوالعلای معرّی، شاعر بلندآوازۀ عرب و حدیقه­الحقیقۀسنایی غزنوی، شاعر نام­آشنای ایرانی، بررسی شود. آنچه در این پژوهش معیار اصلی قرارگرفته است بررسی عقل با همۀ زیرمجموعه‌هایش در شعر دو شاعر بوده است؛ چراکه در دیوان سنایی گاه عقل یادآور خرد ایرانی و قداست آن، گاه عقل معاش و بیشتر عقل در معنای دینی و کلامی آن را شامل می­شود. از دستاوردهای این پژوهش است که عقل با تمام ظرفیت خود در دیوان دو شاعر در بیش از بیست مورد با مضمونی یکسان یا نزدیک به هم به‌کاررفته است و در دو مورد که خرد در مقابل دین و همچنین بدگمانی به خرد است، نقطۀ مقابل یکدیگر قرارگرفته‌اند. گفتنی است که ابوالعلا بیشتر عقل را در مفهوم عقل معاش به کار می­گیرد؛ امّا سنایی عمدتاً از عقل در معنای عقل دینی و کلامی و عاملی برای درک حقایق وزندگی معنوی سخن می­گوید.

کلیدواژه‌ها

ابوالعلای معرّی؛ سنایی؛ عقل؛ ادبیّات تطبیقی

مراجع

کتاب‌نامه

الف: کتاب

قرآن کریم

أبومصلح، کمال (بدون التأریخ)؛ ابوالعلاء المعرّی، حیاته و شعره؛ دون رقم الطبع، بیروت، المکتبة الحدیثة، للطباعة و النشر.

حسین، طه (۱۹۹۱)؛ من تاریخ الأب العربی، العصر العباسی الثانی، القرن الرابع، االجزء الثالث؛ الطبعة الخامسة، بیروت، دارالعلم للملائین.

خریبانی، جعفر (۱۹۹۰)؛ أبوالعلاء المعرّی، رهین المحبسین؛ الطبعة الأولی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیة.

زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۷۰)، با کاروان حلّه، تهران: انتشارات علمی، چاپ ششم

 سنایی غزنوی، (۱۳۸۲)، ابوالمجد، مجدود­بن آدم، حدیقه­الحقیقه و الشریعه­الطریقه، به کوشش دکتر علی‌محمد صابری، رقیه تیموریان و بهزاد سعیدی، تهران: صیام.

 شفیعی کدکنی، محمدرضا، (۱۳۸۵)، تازیانه­های سلوک، تهران: انتشارات آگاه. چاپ هفتم.

عبود، مارون (۱۹۷۰)؛ ابوالعلاء المعرّی زوبعة الدهور؛ دون رقم الطبع، بیروت، دار مارون عبود.

 گنجیان خناری، علی، زاده نیری، محمد حسن (۱۳۸۹)؛ خداوند خرد، گزیده دیوان لزوم ما لا یلزم ابوالعلاء معرّی؛ چاپ اوّل، تهران: علم و دانش.

۱ فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۸۷)، شاهنامه، چاپ چهارم، تهران: هرمس.

 قبادیانی، ناصرخسرو، (۱۳۷۰)، گزیده­ی سفرنامه ناصرخسرو، چاپ اوّل، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی.

 محمد الضیف، عبدالستار (۲۰۰۵)؛ شعر الزهد فی العصرالعباسی؛ الطبعة الأولی، القاهره، مؤسسه المختار للنشر و التوزیع.

 المعرّی، ابوالعلاء (بدون التأریخ)؛ دیوان لزوم ما لم یلزم؛ شرحه: عمر الطباع، دون رقم الطبع، بیروت، شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم.

.......................(۱۹۹۸)؛ دیوان سقط الزند؛ شرحه: عمر فاروق الطباع، الطبعة الأولی، بیروت، شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم.

ب: مقاله

سبزیان­پور، وحید (۱۳۸۹)؛ «نقبی به روشنایی: در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اوّل، شماره ۲، صص ۶۹-۹۶.

-------------(۱۳۹۰)؛ «جلوه­های خردورزی ایرانیان باستان در شاهنامه و منابع عربی»، فصل­نامه­ی نقد و ادبیات تطبیقی (پژوهش­های زبان و ادبیات عربی)، سال اوّل، شماره­ی ۳، پاییز ۱۳۹۰، صص ۲۳-۵۱.

------------، (۱۳۹۰)، «ملاحظاتی درباره­ی دانش، آموزش و کتاب در شاهنامه فردوسی و ایران باستان» گزارش میراث، شماره­ی ۴۹، صص ۹-۱۹.

کرباسیان، ملیحه (۱۳۸۴)؛ «میراث ایران باستان در روشنایی نامه ناصرخسرو»، مجله نامه انجمن، شماره ۱۷، صص ۱۱۸-۱۳۲.

متینی، جلال (۱۳۷۵)؛ «حذف خرد و دانش»، مجله­ی ایران­شناسی، سال هشتم، شماره­ی ۲، صص