نشانه شناسی فرهنگی غزلیات شمس بر اساس اسطوره‌های نجومی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 13، شماره 49، بهمن 1400، صفحه 287-327   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.688484

نویسندگان

سید مهدی موسوی¹؛ شمس الحاجیه اردلانی(نویسنده مسئول)²؛ سیدمحمود سیدصادقی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

²هیات علمی

³استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر

چکیده

دانش نشانه‌شناسی به مطالعه انواع نشانه‌های موجود در یک متن می‌پردازد. نشانه­شناسی فرهنگی از انواع نشانه­شناسی نقد نو است که با آن می‌توان به لایه­های نهانی غزلیات شمس دست‌یافت. مولانا در غزلیات باظرافت و ظرفیت بالایی به بیان اندیشه­های عرفانی خودپرداخت‌هاست. تبیین اسطوره‌های نجومی که از مهم‌ترین رمزگان‌ها در نشانه­های فرهنگی به شمار می‌رود، از اهداف این مقاله است که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با روش تحلیل محتوا به بررسی و تحلیل اسطوره‌های نجومی در هفتاد غزل اوّل غزلیات شمس پرداخته است. پژوهش حاضر نشان داد، غزلیات شمس جلوه‌گاه اسطوره‌های نجومی است که در ناخودآگاه مولانا اثرگذار بوده است و این عارف شاعر برای تبیین الگوی فکری و عرفانی خود از این اساطیر و باور‌های نجومی بهره برده است. با در نظر گرفتن اعتقادات و باورهای کهن اسطوره‌ای که از دیرباز، فلک و پدیده‌های فلکی را در سرنوشت خود اثرگذار می‌دانسته‌اند، به بررسی اسطوره‌های نجومی در غزلیات شمس می‌پردازیم.

کلیدواژه‌ها

نشانه‌شناسی فرهنگی؛ اسطوره؛ نجوم؛ مولانا؛ غزلیات شمس

مراجع

قرآن کریم.

احمدی، بابک (۱۳۹۸). ساختار و تأویل متن، چاپ بیستم، تهران: مرکز.

برزگر، رحمان؛ نزهت، بهمن؛ مدرسی، فاطمه (۱۳۹۸). بررسی ارتباط واژگانی شمس با واژگان آفتاب و خورشید در غزلیات شمس، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال ۱۵، شماره ۵۵، تابستان ۱۳۹۸، صص ۱۰۶-۸۱.

پیرزای خبازی، مریم (۱۳۹۳). نشانه­شناسی درفش ایرانیان بر بنیاد شاهنامه فردوسی، فصلنامه پژوهش هنر، شماره ۵.

حیاتی، زهرا (۱۳۸۸). بررسی نشانه­شناسی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا، فصلنامه نقد ادبی، سال دوم، ش ۶.

دهقانی یزدلی، هادی؛ مالمیر، تیمور (۱۳۹۳). نشانه­شناسی عناصر اسطوره­ای در روایت­های عرفانی، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال دوم، شماره ۳.

رحیمی، فاطمه (۱۳۹۲). بررسی نقش نشانه‌ها و نماد واژه‌ها در زبان شعری مولانا با رویکرد نشانه‌شناسی، فصلنامه تخصصی عرفان اسلامی، سال نهم، شماره ۳۵، بهار ۱۳۹۲، صص ۵۵-29.

رضی، هاشم (۱۳۷۱). آیین مهر (میترائیسم)، چاپ اول، تهران: بهجت.

زمانی، کریم (۱۳۹۷). شرح دیوان شمس تبریزی، جلد اول، تهران: قطره.

سجودی، فرزان (۱۳۹۶). نشانه­شناسی فرهنگی، گروه مترجمان به کوشش فرزان سجودی، تهران: نشر علم.

سرلو، خوان ادواردو (۱۳۹۲). فرهنگ نمادها، مترجم مهرانگیز اوحدی، چاپ دوم، تهران: دستان.

شیمل، آنه ماری (۱۳۹۶). شکوه شمس (سیری در آثار و افکار مولانا جلال­الدین رومی)، ترجمه حسن لاهوتی، چاپ هشتم، تهران: علمی و فرهنگی.

صرفی، محمدرضا (۱۳۸۶). افلاک و اختران در مثنوی، نشریه علمی – پژوهشی گوهر گویا، صص ۱۲۴-۱۰۳

صفایی، علی؛ آلیانی، رقیه (۱۳۹۷). نشانه­شناسی نماد حیوانی شیر در غزلیات شمس، دو فصلنامه پژوهش‌نامه عرفان سال نهم، شماره ۱۹، پاییز و زمستان ۱۳۹۷، صص ۸۹-۱۱۳.

صفایی، علی؛ آلیانی، رقیه (۱۳۹۴). نشانه­شناسی عرفانی تقابل‌های دوگانه نمادهای حیوانی در غزلیات شمس، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال هفتم، شماره ۱۲، بهار و تابستان ۱۳۹۴.

عرب گلپایگانی، عصمت (۱۳۷۶). اساطیر ایران باستان، چاپ اول، تهران: هیرمند.

غراب، راهله (۱۳۸۴). نماد خورشید در فرهنگ ادبیات، مشهد: محقق.

فاطمی، سید حسین (۱۳۶۴). تصویرگری در غزلیات شمس، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.

فتوحی، محمود (۱۳۸۵). بلاغت تصویر، تهران: سخن.

قریشی، زهرا السادات؛ حاجی زاده، مهین (۱۳۹۵). بازتابش نقش‌های اسطوره‌ای خورشید در مثنوی مولانا، مطالعات عرفانی شماره ۲۳، بهار و تابستان ۹۵، صص ۱۳۲-۹۹.

قلی زاده، خسرو (۱۳۸۷). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی، چاپ اول، تهران: کتاب پارسه.

قلی زاده، خسرو (۱۳۹۲). دانشنامه اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته، چ اول، تهران: کتاب پارسه.

کمبل، جوزف (۱۳۸۳). اساطیر مشرق زمین – پژوهشی در باب سیر تکامل اندیشه آدمی، ترجمه علی‌اصغر بهرامی، تهران: جوانه رشید.

کوپر، جی. سی (۱۳۹۷). فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمه رقیه بهزادی، چ دوم، تهران: انتشارات علمی.

محمدی آسیابادی، علی (۱۳۸۷). هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیّات شمس، چ اوّل، تهران: سخن.

محمدی، یدالله؛ گرجی، مصطفی (۱۳۹۴). نشانه‌شناسی غزلی از مولانا، مطالعات اجتماعی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه کاشان، شماره بیست و یکم، بهار و تابستان، ص ۱۸۰-۱۴۷

مشتاق مهر، رحمان (۱۳۹۶). فرهنگ‌نامه رمزهای غزلیّات مولانا، چاپ دوم، تهران: خانه کتاب.

مصفی، ابوالفضل (۱۳۵۷). فرهنگ اصطلاحات نجومی، تبریز: انتشارات تاریخ و فرهنگ ایران.

مقدم­پور، فاطمه (۱۳۸۱). بررسی تطبیقی دو مفهوم فنا در عرفان اسلامی و نیروانا در آیین بودا، نامه انجمن، ش ۵

مولوی بلخی، جلال‌الدین (۱۳۸۶). کلیات شمس، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: نشر کتاب پارسه.

 مولوی بلخی، جلال‌الدین (۱۳۷۲). کلیات شمس تبریزی، با مقدّمه و تصحیح محمد عباسی، تهران: طلوع.

مولوی بلخی، جلال­الدین (۱۳۸۸). کلیات شمس تبریزی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بهنود.

میرباقری فرد، سید علی‌اصغر؛ نجفی، زهره (۱۳۸۸). بررسی الگوی نشانه‌شناختی پیرس در زبان عرفانی مولانا، مجلّه بوستان ادب دانشگاه شیراز، دوره اوّل، شماره دوم، زمستان، پیاپی ۱/۵۶.

نجفی، زهره (۱۳۸۸). تحلیل زبان عرفانی مولانا بر اساس نشانه‌شناسی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه اصفهان.

وارنر، رکس (۱۳۹۵). دانشنامه اساطیر جهان، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ اول، تهران: هیرمند.

یاحقی، محمد­جعفر (۱۳۹۴). فرهنگ اساطیر و داستان­واره­ها در ادبیات فارسی، چ پنجم، تهران: فرهنگ معاصر.