نوع ادبی و ماهیّت هنری در نمایشنامه‌ و فیلمنامه

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 15، شماره 41، آذر 1397، صفحه 227-250   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

عباس باقی نژاد^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ارومیه، دانشگاه آزاد اسلامی، ارومیه، ایران.

چکیده

چکیده
نمایشنامه­ و فیلمنامه را هم به عنوان دو گونۀ ادبی و هم به صورتِ دو نوع هنر، می­شود تعریف و ارزیابی نمود. هرکدام از این انواع، به جهتِ ساختار زبانیِ ویژه­ای که دارند و نیز به واسطۀ استفادۀ نویسندگانِ آن­ها، از ظرفیّت­های زبان و شگردهای مختلف بیانی، در ردیف آثار ادبی قرار می­گیرند و می­توان آن­ها را گونه­ای نثر یا یک ­نوع ادبی تلقّی کرد. توجّه به ظرفیّت نمایشیِ متن و واژگان و تبدیلِ کلام به نمادهای عینی و نشانه­های قابل­رؤیت، از مهمّ­ترین مشخّصه­هایی­است که تفاوتِ کارِ نویسندۀ نمایشنامه و فیلمنامه را با خالقانِ دیگر آثارِ ادبی رقم  ­می­زند. سابقۀ نمایشنامه و فیلمنامه در کشور ما چندان نیست، امّا امروزه از اهمّیّت زیادی برخوردار است و بخشی از استعداد و خلاقیّت ادبی جامعۀ ما مصروفِ نوشتنِ نمایشنامه و فیلمنامه می­شود. بنابراین، صرف نظر از وجه فنی و هنریِ آن که به حوزۀ تئاتر و سینما مربوط می­شود، به صورت شیوه­ای از نویسندگی، همچنین به عنوانِ جنبه یا بخشی از ادبیّات معاصر، حایز اهمّیّت تواند بود. دراین­پژوهش، ضمن اشاره به پیشینۀ فیلمنامه­نویسی و نمایشنامه ­نویسی در ایران، تلاش شده ماهیّت ادبی و هنری این­دو نوع، تشریح گردد. در این­ راستا بر پیوند، شباهت و تفاوت­های این دو، باهم و با دیگر گونه­های هنر و ادبیّات، تأمل شده ­است.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: انواع ادبی؛ زبان؛ فیلمنامه؛ نمایشنامه؛ هنر

مراجع

فهرست منابع و ماخذ

1- آرنهایم، رودولف، (1355)، فیلم به عنوان هنر، ترجمه فریدون معزّی مقدّم، تهران، امیرکبیر، چاپ اوّل.

2- آرین­پور، یحیی، (1382)، از صبا تا نیما، جلد اوّل و دوم، تهران، زوّار، چاپ هشتم.

3- آتشی، منوچهر، (1379)، «جستجوگر اساطیر»، ماهنامۀ کارنامه، شماره 14، مهرماه. صص14-15.

4- اسلین، مارتین، (1370)، نمایش چیست، ترجمه شیرین تعاونی(خالقی)، تهران، نمایش، چاپ دوم.

5- اسماعیلی، امیر، (1380)، تاریخ سینمای ایران از تولّد تا بلوغ، دفتر اوّل و دوم، تهران، گستره، چاپ اوّل.

6- امید، جمال، (1377)، فرهنگ سینمای ایران، تهران، نگاه، چاپ دوم.

7- بهارلو، عبّاس (غلام حیدری)، (1379)، تاریخ تحلیلی صدسال سینمای ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اوّل.

8- بهرنگی، صمد، (1357)، نخستین تروپهای تئاتری در آذربایجان، مجموعة مقاله­ها، تهران، دنیا/ روزبهان، چاپ اوّل، صص193- 196.

9- بیضایی، بهرام، (1385)، نمایش در ایران، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، چاپ پنجم.  

10- پرین، لارنس، (1368)، رئالیسم و غیر رئالیسم در نمایش، ترجمة اسدالله امرایی، کیهان فرهنگی، شماره 3، سال ششم، خرداد. ص43.

11- تقیان، لاله، (1370)، «تعزیۀ ایرانی نمایش یا آیین»، فصلنامة تئاتر، ویژه فستیوال آوینیون 1991، شماره14، تابستان. صص33-57.

12- جعفری، حسین، (1371)، گفتاری چند دربارۀ نمایشنامه­نویسی، یازدهمین جشنواره سراسری تئاتر فجر، چاپ اوّل.

13- جکینکز، ویلیام، (1364)، ادبیّات فیلم: جایگاه سینما در علوم انسانی، ترجمۀ محمّدتقی احمدیان و شهلا حکیمیان، تهران، سروش، چاپ اوّل.

14- چیپک، یرژی، (1380)، مقالۀ «ادبیّات عامیانۀ ایران، ادبیات ایران از روزگار جامی تا به امروز»، تاریخ ادبیّات ایران، از آغاز تا امروز، نویسندگان: جورج موریسن، جولیان بالدیک، محمّدرضا شفیعی­کدکنی، یرژی چیپک، یان ماریک، فلیکس تاور، ترجمۀ دکتر یعقوب آژند، تهران، گستره، چاپ اوّل. صص331- 354.

15- حقوقی، محمّد، (1377)، مروری بر تاریخ ادب و ادبیّات امروز ایران 2، نثر- داستان، تهران، قطره، چاپ اوّل.

16- حیدری، غلام، (1376)، خاطرات و خطرات فیلمبرداران سینمای ایران، تهران، دفتر پژوهش­های فرهنگی، چاپ اوّل.

17- داوسون، اس دبلیو، (1370)، نمایشنامه و ویژگی­های نمایش، ترجمة داود دانشور، محمود هندیانی، ولی­اله دهقانی، منصور ابراهیمی، تهران، نمایش، چاپ اوّل.

18- دیچز، دیوید، (1370)، شیوه­های نقد ادبی، ترجمه محمّدتقی صدقیانی و دکتر غلامحسین یوسفی، تهران، علمی، چاپ سوم.

19- ذوقی، حسین، (1383)، بررسی ساختاری نمایشنامه­های بهرام بیضایی، ماهنامه کارنامه، شماره42، اردیبهشت. صص80-82.

20- رستگارفسایی، منصور، (1389)، انواع نثر فارسی، تهران، سمت، چاپ اوّل.

21- زرین­کوب، عبدالحسین، (1384)، روزگاران، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، سخن، چاپ هفتم.

22- سپانلو، محمّدعلی، (1366)، نویسندگان پیشرو ایران، تهران، نگاه، چاپ دوم.

23- سعدوندیان، سیروس، (1365)، «بقّالبازی، دوشاب­الملک، تیاتر کریم شیره­ای(نوگستریِ بحثی چندساله)»، فصلنامه تئاتر، ویژۀ پژوهش­های تئاتری، نمایش،  شماره11و12. صص13- 103.

24- شفیعی، کمال­الدّین، (1380)، «مقدّمه­ای بر شناخت پیش­زمینه­های تاریخی تئاتر مردمی در جهان»، ماهنامه کلک، شماره5، دوره جدید. صص24-27.

25- شمّاسی، عبدالحی، (1367)، نمایشنامه­نویسی به زبان ساده، تهران، سازمان پژوهش و برنامه­ریزی آموزشی، چاپ اوّل. 

26- ضابطی جهرمی، بی­نا، (1378)، مقالۀ «مقدّمه­ای بر شناخت ویژگی­های فیلمنامه»، فصلنامۀ رادیو تلویزیون، سال اوّل، پیش­شماره پاییز. صص49-56.

27- عشقی، بهزاد، (1383)، «چهل نوروز با سینمای ایران»، ماهنامۀ سینمایی فیلم، شماره314. صص182-189.

28- علیزادگان، امیر، (1365)، مقالۀ «تاریخچۀ تئاتر تبریز»، فصلنامۀ تئاتر، ویژۀ پژوهش­های تئاتری، شماره­های11و12. صص247-287.

29- فیلد، سید، (1378)، چگونه فیلمنامه بنویسیم، ترجمة عبّاس اکبری و مسعود مدنی، تهران، ساقی، چاپ اوّل.

30- کسدی، مارش، (1374)، نمایشنامه­نویسی قدم­به­قدم، از پیدایش فکر اوّلیه تا نوشتن نمایشنامۀ کامل، ترجمۀ ناصر آقائی، تهران، تربیت، چاپ دوم.

31- کونر، دیوید، (1383)، «فیلمنامه از زبان دیگران، در باره داستان­سرایی»، ترجمه ونداد الوندی­پور، ماهنامة فیلمنامه ­نویسی فیلم نگار، سال سوم، شماره21. صص54-55.

32- کیسبی­یر، الن، (1386)، درک فیلم، ترجمه بهمن طاهری، تهران، چشمه، چاپ پنجم.

33- گرمسیری، علی­اصغر، (1368)، «تاریخچۀ تئاتر معاصر»، کیهان فرهنگی، شماره5، سال ششم، شهریور. صص1- 5.

34- گوران، هیوا، (1360)، کوشش­های نافرجام (سیری در صد سال تئاتر ایران)، تهران، آگاه، چاپ اوّل.

35- محرابی، رحمت­ا...، (1372)، آموزش تئاتر، تهران، تربیت، چاپ اوّل.

36- محمّدکاشی، صابره، (1378)، خاکستر و الماس، فیلم­فارسی چیست؟، حسین معزّزی­نیا، تهران، ساقی، چاپ اوّل.

37- مکّی، ابراهیم، (1370)، مقدّمه­ای بر فیلمنامه­نویسی و کالبدشکافی یک­فیلمنامه، ویرایش دوم، تهران، سروش، چاپ دوم.

38- مومنی، م.ب، (1355)، چهار تیاتر میرزا آقا تبریزی، تهران، نیل، چاپ اوّل.

39- مهرابی، مسعود، (1368)، تاریخ سینمای ایران، از آغاز تا سال 1357، تهران، فیلم، چاپ پنجم.

40- میراحسان، میراحمد، (1383)، پدیدار و معنا در سینمای ایران، تهران، بنیاد سینمایی فارابی، چاپ اول.

41- میلرسون، جرالد، (1367)، فنّ برنامه سازی تلویزیون، ترجمه و تدوین مهدی رحیمیان، تهران، سروش، چاپ اوّل.

42- نوشین، عبدالحسین، (1375)، هنر تئاتر، تهران، امیرکبیر، چاپ اوّل.

43- هاگ، مایکل، (1383)، «نشانه­ای برای مهارت در نگارش»، ترجمۀ افسانه منادی، ماهنامۀ فیلمنامه­نویسی فیلم­نگار، سال سوم، شماره21. صص56-59.

44- همایونی، صادق، (1365)، «چرا تعزیه­خوانی ممنوع شد؟»، فصلنامۀ تئاتر، ویژۀ پژوهش­های تئاتری، نمایش، شماره­های11و12. صص205-220.

45- یاری، منوچهر، (1371)، «سنّت­های نمایشی ملّی در تئاتر امروز ایران»، مجموعة­ مقالات تئاتر، بمناسبت یازدهمین جشنواره سراسری تئاتر فجر، به کوشش لاله تقیان، تهران، انتشارات یازدهمین جشنواره سراسری تئاتر، چاپ اوّل. صص45- 58.