تحلیل کهن‌الگوی سفر قهرمان در داستان خسرو و شیرین نظامی

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 15، شماره 42، اسفند 1397، صفحه 97-118   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

راحله عبداله زاده؛ محمد ریحانی^*

گروه زبان و ادبیّات فارسی واحد شیروان، دانشگاه آزاد اسلامی، شیروان ، ایران.

چکیده

چکیده
      کمپبل، اسطوره­شناس مشهور آمریکایی، سیر و سفر درونی انسان را در قالب قهرمانان اسطوره­ای پی می­گیرد و با بررسی قصّه­ها و افسانه­های جهان، نشان می­دهد که چگونه این کهن­الگو در هر زمان و مکان، خود را در قالبی نو تکرار می­کند تا انسان را به سفر درونی و شناخت خویشتن رهنمون شود. او سفرِ قهرمانان اساطیری را بر طبقِ الگویی واحد، متشکّل از سه بخشِ عزیمت، تشرّف و بازگشت می­داند. این نوشتار برآن است تا نشان دهد که داستان خسرو و شیرین، گرچه داستانی تاریخی است، اما از این مراحل سه گانه و برخی مراحلِ خردتر که کمپبل برای سفر قهرمانانِ اساطیری قایل شده است، پیروی می­کند. انوشیروان در خواب، وصلتِ با شیرین، ‌رسیدن به شبدیز، تخت و نواسازی را به قهرمان وعده می­دهد و شاپور، آن­ها را بر روی زمین سراغ می­دهد. خسرو به تشویقِ پیک، برای دیدار با شیرین، که نمادی از آنیمایِ درون ِقهرمان می­تواند باشد، از ایران عزیمت می­کند و در مسیرِ‌ تشرّف، با گذار از صفاتِ منفیِ سایه، ‌سرانجام در ایران، با ناخودآگاهِ ‌خویش به وصلت می­رسد. در پایان داستان، عشق­ورزی شیرویه به شیرین، مانع از بازگشتِ قهرمان به جامعة بشری و ایجادِ تحوّل می‌شود. در نتیجه، قهرمان ناگزیر از گوشه نشینی در آتشکده، یعنی اقامت در سرزمین خدابانوست و بازگشت او به جامعه ممکن نمی­شود. کهن­ الگوهای خواب، سایه، پیر دانا، زن وسوسه­گر، یاری­رسانِ غیبی و پیک و نمادهایی همچون، اسب، گوشواره، ساحر، شیر، کوه، سنگ و ... که به تقویت کهن­ الگوی سفرِ قهرمان پرداخته­اند، در این نوشتار رمزگشایی شده­اند.
 

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: کهن‌الگو؛ سفر؛ قهرمان؛ خسرو و شیرین؛ نظامی

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

• شمیسا، سیروس، (1374)، داستان یک روح، تهران، فردوس.
• شوالیه، ژان و آلن گربران، (1388)، فرهنگ نمادها، جلد 1، 2 و 3،‌ ترجمة سودابة فضایلی. تهران، جیحون.
• _______________، (1385)، فرهنگ نمادها، جلد 4، ترجمة سودابة فضایلی. تهران، جیحون.
• کمپبل، ژوزف، (1392)، قهرمان هزار چهره، برگردان شادی خسروپناه، مشهد، گل آفتاب.
• کنگرانی،‌ منیژه، (1388)، تحلیل تک ‌­اسطوره سنجی نزد کمبل با نگاهی به روایت یونس و ماهی، پژوهش­نامه فرهنگستان هنر، ‌سال 3، شمارة 14، پاییز 88، صص 74 -91.
• گورین،‌ ویلفرد. ال؛ و دیگران، (1370)، راهنمایروی­کردهای نقد ادبی، ترجمة زهرا میهن‌خواه، تهران: انتشارات اطّلاعات. 
• مختاری، محمّد، (1369)، اسطورة زال (تبلور تضادّ و وحدت در حماسة ملّی)، تهران: آگه.
• واحددوست، مهوش، (1379)، نهادینه­های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران: سروش.
• وگلر، کریستوفر، (1387)، ساختار اسطوره­ای در داستان و فیلمنامه،‌ ترجمة ‌عبّاس اکبری، تهران: نیلوفر.
• نظامی، الیاس بن یوسف، (1372)، کلیّات خمسة نظامی، تهران: نگاه.
• یونگ، کارل گوستاو، (1384)، انسان و سمبول­هایش، ترجمة محمود سلطانیه، تهران: جامی.