بررسی چگونگی روابط گفتمان‌های مهری-زردشتی در دوران پادشاهی گشتاسپ

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 219-246   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1933563.2285

نویسندگان

ماه منظر ملایی¹؛ کیمیا تاج نیا^{* 2}؛ نعمت اصفهانی عمران²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران.

چکیده

شاهنامۀ فردوسی به سبب وجود هم‌زمان نشانه‌ها و عناصری از ایدئولوژی، آیین‌ها و اساطیر گوناگون در آن، محل تداخل و تلاقی گفتمان‌های متعدّد و نظام‌های نشانه شناختی است. از بین این گفتمان‌ها، حضور دو گفتمان مهری و زردشتی در شاهنامه چشمگیر و قابل توجّه است؛ درواقع اهمیّت این دو ایدئولوژی در ایران باستان و اشتمال شاهنامه بر ویژگی‌ها و عناصر نظام فکری، اعتقادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعۀ ایران از یک سو و شکل‌گیری بسیاری از زمینه‌ها و وقایع ایرانِ پسازردشتی در بستر روابط این دو آیین از دیگر سو، موجب شده­است که بسیاری از داستان‌های شاهنامه در ژرف‌ساخت یا روساخت خود منعکس­ کنندۀ روابط گسترده و متنوّع دو گفتمان مهری و زردشتی باشند. بنا به نظری، گشتاسپ و تیرة او پیش از روی آوردنِ زردشت به آن‌ها و درآمدن به دین زردشتی، مهری بوده و خدایان و سازمان­ های انجمن­ های مهری را داشته­ اند. پژوهش حاضر با بهره ­گیری از طیفی از رویکردهای انتقادی و به شیوۀ تحلیلی-انتقادی و روش کتابخانه‌ای، ضمن اثبات تعلّق گشتاسپ به آیین مهری، در پی آن است که روابط گفتمان‌های مهری-زردشتی را در داستان گشتاسپ در شاهنامه تحلیل کند و به این پرسش پاسخ دهد که روابط گفتمان‌های مهری و زردشتی در متن داستان گشتاسپ از کدام نوع تعامل، تقابل یا ترکیب است؟

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ گشتاسپ؛ گفتمان؛ مهری؛ زردشتی

مراجع

کتاب‌ها

ابن اثیر، عزالدّین (1383) تاریخ کامل (الکامل فی التاریخ)، ترجمۀ سیّد محمّدحسین روحانی، جلد اوّل، تهران: اساطیر.

ابن بلخی (1385) فارسنامه، به تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون، تهران: اساطیر.

استنو، کاترینا (1383) تصویر دیگری: تفاوت از اسطوره تا پیش‌داوری، ترجمۀ گیتی دیهیم، تهران: دفتر پژوهش-های فرهنگی و مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.

آموزگار، ژاله (1392) حاشیه‌های مترجم، یادگار زریران، تهران: معین.

بهار، مهرداد (1386) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگاه.

پورداوود، ابراهیم (1347) یشت‌ها، جلد دوم، تهران: طهوری.

دوستخواه، جلیل (1386) اوستا، کهن‌ترین سروده‌های ملی ایران، 2جلد، چاپ 11، تهران: مروارید.

رضی، هاشم (1381) تاریخ آیین رازآمیز میترایی در شرق و غرب: پژوهشی در تاریخ آیین میترایی از آغاز تا عصر حاضر، 2جلد، تهران: بهجت.

سیمون، مارسل (1385) آیا میترا رقیب مسیح بود؟، دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش‌های دومین کنگرة بین‌المللی مهرشناسی)، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: توس.

شمیسا، سیروس (1376) طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار، تهران: میترا.

طبری، محمّد بن جریر (1362) تاریخ طبری (تاریخ الرّسل و الملوک)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، جلد اوّل و دوم، تهران: اساطیر.

عفیفی، رحیم (1374) اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، تهران: توس.

فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه (براساس نسخه چاپ مسکو)، تهران: علم.

فروغی،‌ محمدعلی (‌‌1351) مقالات فروغی،‌ به ‌اهتمام حبیب ‌یغمایی‌،‌تهران: ‌توس.

گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ بن ضحاک بن محمود (1363) زین‌الاخبار، به تصحیح عبدالحیّ حبیبی، تهران: دنیای کتاب.

مزداپور، کتایون(1383) داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارۀ اسطوره، تهران: اساطیر.

میلز، سارا (1394) گفتمان، ترجمۀ مؤسّسۀ خط ممتد اندیشه، تهران: نشانه.

مینوی خرد (1385) ترجمۀ احمد تفضّلی، تهران: توس.

نوشین، عبدالحسین (1386) واژه‌نامک (فرهنگ واژه‌های دشوار شاهنامه)، تهران: معین.

نولدکه، تئودور (1395) حماسۀ ملّی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی، تهران: نگاه.

ورمازرن، مارتین (1386) آیین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.

ویدنگرن، گئو (1377) دین‌های ایران، ترجمۀ منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.

یارشاطر، احسان (1383) «پیشگفتار»، تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀحسن انوشه، جلد سوم-قسمت اوّل، تهران: امیرکبیر.

یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز (1392) نظریّه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران: نی.

مقالات

اسلامی ندوشن، محمدعلی (1353) ارزش‌های حماسی شاهنامه، مقایسه‌ای بین شاهنامه فردوسی و الیاد هومر، تأثیر شاهنامه در فرهنگ و تمدن ایران، هنر و مردم، دورۀ ۱۲، شمارۀ ۱۳۸، صص ۱۶ – ۲۴.

آموزگار، ژاله (1390) جم، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 349. -33.

تسلیمی، علی؛ نیکویی، علیرضا و بخشی، اختیار (1384) نگاهی اسطوره‌شناختی به داستان ضحاک و فریدون بر مبنای تحلیل عناصر ساختاری آن، مجلۀ دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شمارة 150، صص157-176.

خالقی مطلق، جلال (1390) رستم و اسفندیار، فردوسی و شاهنامه سرایی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص899-933.

نبئی، مینا و فهیمی، رضا (1399) ارتباط مؤثر، مهارتی سرنوشت‌ساز در شاهنامه، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شمارۀ 46، صص103-128.