بررسی و مقایسه تصاویر آتش در ادبیات حماسی و عرفانی با تأکید بر شاهنامه فردوسی و اشعار مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 247-271   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.688641

نویسندگان

افشین وزیری¹؛ علی محمد موذنی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

آتش یکی از عناصر بنیادی در پیدایش هستی و نیز مهم‌ترین جلوة حیات در طبیعت برای انسان است. عنصر آتش از بدو زندگی تابه‌حال در میان تمام انسان‌ها و آیین‌ها دارای قداست و اهمیتی والا بوده است. این عنصر در افکار و سروده‌های دو شاعر بزرگ زبان و ادبیات فارسی، یعنی فردوسی و مولانا نیز همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به اشکال مختلف در آثار آنان متجلی گردیده است. فردوسی آتش را آخشیج برتر عنوان نموده و در نظر او آتش سرچشمه ویژگی‌های بنیادین دیگر از قبیل گرما، سرما، خشکی و تری است. ویژگی‌های اساطیری آتش در شاهنامه مانند آتش آزمون و آتش تطهیر بسیار پررنگ و نمادین است. آتش در اشعار مولانا در قالب‌های تمثیل، تلمیح، استعاره، نماد و غیره به‌کاررفته است. آتش در اشعار مولانا در مصداق آتش حق و تجلیات وی، آتش انبیا، آتش عشق، آتش جهنم، آتش نفس و غیره به چشم می‌خورد که همگی برای تبیین معرفت، عشق و جلوه‌های آفرینش به‌کاررفته است. در این مقاله به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی، تصاویر آتش در شاهنامه فردوسی و اشعار مولانا موردبررسی قرارگرفته است. کارکردهای معرفت، عشق و پاک‌کنندگی آتش عمدتاً تحت تأثیر اسطوره‌ها بوده و ازلحاظ رویکرد نقاط مشترک زیادی با شاهنامه فردوسی دارد؛ اما در تحلیل رویکرد عارفانه شعر مولانا و تصاویر او از آتش درمی‌یابیم که مجردّات فکری شاعر به طور رمزگونه بیان شده است.

کلیدواژه‌ها

آتش؛ فردوسی؛ مولانا؛ شاهنامه؛ حماسه؛ عرفان

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم. جامی، عبدالرحمن (1374) سلامان و ابسال، به اهتمام سید ضیاءالدین سجادی، تهران: سروش.

دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغت‌نامه دهخدا، جلد اول و جلد دهم، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

رجبی، پرویز (1380) هزاره‌های گمشده، تهران: توس.

سعیدی، گل بابا (1387) فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی ابن عربی، تهران: زوّار.

سید رضی، محمد بن حسین (1387) نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ 32، قم: الهادی.

صفا، ذبیح‌الله (1352) حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر.

عطار نیشابوری، فریدالدین (1397) مصیبت‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ نهم، تهران: سخن.

علامه مجلسی، محمدباقر (1315 ق) بحارالانوار، جلد 7 و 8، تهران: کمپانی.

عین القضات، عبدالله بن محمد (1341) تمهیدات، چاپ عفیف عسیران، تهران: دانشگاه تهران.

فردوسی، ابوالقاسم (1388) شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، 9 جلد، در 4 مجلد، چاپ هفتم، تهران: قطره.

فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1384) زندگی مولانا جلال الدّین محمّد، چاپ هفتم، تهران: زوّار.

فروزان‌فر، بدیع‌الزمان (1370) احادیث مثنوی، تهران: امیرکبیر.

کزّازی، میر جلال‌الدین (1385) نامه باستان، جلد 1 و 2، تهران: سمت.

محمدی، علی (1388) تفسیر مثنوی با مثنوی، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

مکارم شیرازی، ناصر (1387) تفسیر نمونه، جلد 25، قم: امام علی ابن ابی‌طالب (ع).

مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1373) کلیات شمس تبریزی، مقدمه بدیع‌الزمان فروزان‌فر، تهران: امیرکبیر.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1390) شرح جامع مثنوی معنوی، کریم زمانی، تهران: اطلاعات.

نراقی، احمد (1385) معراج‌السعاده، چاپ اول، قم: طوبای محبت.

نظامی گنجوی (1316) شرف‌نامه، تهران: مطبعه ارمغان.

یاحقی، محمدجعفر (1369) فرهنگ اساطیر، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی سروش.

یاحقی، محمدجعفر (1386) فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

مقالات

حیدری، دریا (1392) سوگند در شاهنامه و ارتباط اساطیری آن با آب‌وآتش، پژوهش‌نامه ادب حماسی، سال نهم، شمارۀ 16، صص 35-61.

سبحانی، توفیق (1387) گویی که شاهنامه تاریخ همه ملت‌هاست با نگاهی به ترجمه منظوم شریفی از شاهنامه، نامه انجمن، شمارۀ 29، صص 127-140.

سیف، عبدالرضا، موسوی وند، نسرین (1381) موسی (ع) و فرعون در مثنوی معنوی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 4، شمارۀ 8-7-6، صص 55-74.

محمدزاده، مریم (1393) بررسی تطبیقی نمودهای گذر از آتش، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 6، شمارۀ 21، صص 231-249.

مؤذنی، علی‌محمد (1378) فرازوفرود سخن در مثنوی مولوی براثر غلیان عشق و شور و جذبه تداعی‌ها، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 39، شمارۀ 151، صص 1-19.

منابع لاتین

Reichelt, H. (1968) Avesta Reader, Strassburg: Verlage Von Karl J. Trubner.