تحلیل اصطلاح «بخت» در منظومه های «اقبال نامه» و «مخزن الاسرار» از منظر تقدیرگرایی زروانی، با نگاهی به تحلیل گفتمان

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 13، شماره 50، دی 1400، صفحه 153-176   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.688642

نویسندگان

مرمر حسامی¹؛ بهرام پروین گنابادی^{* 2}؛ اصغر دادبه²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

تقدیرگرایی از موضوعات مهم در فلسفه و کلام  است که به تبع آن در حوزۀ ادبیات نیز راه یافته است. انسان در انجام بسیاری از اعمال خود، وجود اراده آزاد را آگاهانه و ناآگاهانه می‌پذیرد امّا هنگامی که ناکام می‌شود، به تقدیر متوسل شده و به نیرویی مافوق ارادۀ خود که در نهایت او را مقهور ساخته باور پیدا می‌کند و از آن سخن می‌گوید. از آن جا که برمبنای نظرات فرضیه­پردازانی چون فرکلاف  تحلیل گفتمان تجزیه و تحلیل زبان در کاربرد است و نمی‌تواند منحصر به توصیف صورت‌های زبانی مستقل از اهداف و کارکردهایی باشد که این صورت‌ها برای پرداختن به آنها در امور انسانی به وجود آمده‌اند، با توجه به بسامد بالای واژه­ هایی نظیر«بخت» یا «زمانه» در آثار بسیاری از شعرا و نویسندگان این واژه ها باید به عنوان واژه­هایی «نشان دار» در نظر گرفته شود که حامل بار فرا معنایی و فرامتنی هستند و ریشه در ناخودآگاه و ایدئولوژی گویندگان آن­ها دارد. در این مقاله ارتباط این اصطلاحات در منظومه ­های «اقبال­نامه» و «مخزن­الاسرار» نظامی با تفکّر تقدیرگرایی زروانی بررسی شده و شیوۀ تحلیل با توجّه به نظریه نورمن فرکلاف در تحلیل گفتمان، بررسی موقعیت فرامتنی این اصطلاحات قرار داده شده و سرانجام ضمن بررسی این اصطلاحات پیرامون سیر، تداوم و تأثیر تقدیرگرایی زروانی–مهری بر افکار و آثار نویسندگان و شاعران و نیز انتقال این تفکّر به دوره‌های بعد بحث شده است.

کلیدواژه‌ها

تقدیرگرایی(فاتالیسم)؛ زروان؛ بخت؛ مخزن الاسرار و اقبال نامه؛ تحلیل گفتمان

مراجع

کتاب‌ها

ابن بابویه، محمدبن علی(1386) توحید، ترجمۀ علی‌اکبر میرزایی، چاپ اول، قم: خداباوران.

الیاده، میرچا (1372) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

بنونیست، امیل (1377) دین‌های ایرانی بر پایه متون معتبر یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.

بهار، مهرداد (1375) ادیان آسیایی، تهران: چشمه. بهار، مهرداد (1386) از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.

بهار، مهرداد (1376) پژوهشی در اساطیر ایران پارۀ نخست و دوم، تهران: آگاه.

بویس، مری، آسموسن، کای بار (1389) دیانت زرتشتی، مترجم فریدون وهمن، تهران: ثالث.

تفضلی، احمد (1354) مینوی خرد، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

جاماسب جی منوچهر جی جاماسب آسانا، عریان، سعید (1391) متون پهلوی، تهران: علمی.

جلالی مقدم، مسعود (1384) آیین زروانی مکتب فلسفی– عرفان زرتشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران: امیرکبیر.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1390) دیوان حافظ، تهران: زوار.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین ابراهیم (1379) دیوان خاقانی شروانی، مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: گل آرا.

دهخدا، علی اکبر (1377) لغت‌نامه، جلد 3، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

دوستخواه، جلیل(۱۳۸۷) اوستا، تهران: مروارید.

زرین‌کوب، عبدالحسین (١٣٧٢) پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: دربارۀ زندگی، آثار و اندیشۀ نظامی، تهران: سخن.

زنر، رابرت چارلز (1375) زروان یا معمای زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: فکر روز.

زنر، رابرت چارلز (1389) طلوع و غروب زرتشتی‌گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

سجادی، سید جعفر (۱۳۶۱‬) فرهنگ علوم عقلی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.

سعدی، مصلح‌الدین (1388)کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: ققنوس.

شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم (1387) الملل و النحل، ترجمۀ و تصحیح مصطفی خالقداد هاشمی، ‌‌تهران‌: چاپخانه اقبال‌.

عطارنیشابوری، فریدالدین (1369) منطق‌الطیر، به اهتمام احمد رنجبر، چاپ دوم، تهران: اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم (1960م) شاهنامه، زیر نظر ای برتلس، تصحیح عبدالحسین نوشین، مسکو: اداره انتشارات ادبیات خاور.

فرکلاف، نورمن (1379) تحلیل انتقادی گفتمان، مترجمان محمدجواد غلامرضا کاشی، فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

قبادیانی بلخی، ناصرخسرو (1393) دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

کولون، فرانس (1383) ادیان شرقی در کافرکیشی رومی، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.

گیرشمن، رومن (1385) تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد بهفروزی، تهران: جامی.

معین، محمد (1385) تحلیل هفت پیکر نظامی، چاپ دوم، تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

مولتون، جیمزهوپ (۱۳88) گنجینۀ مغان، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: مهتاب.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1381) مثنوی معنوی، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، تهران: دوستان.

نظامی، الیاس بن یوسف (1376) اقبال‌نامه، به کوشش حسن وحید دستگردی، سعید حمیدیان، تهران: قطره.

نظامی، الیاس بن یوسف (1378) مخزن‌الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگری، تهران: سوره.

هینلز، جان (1396) شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار، احمد تفضلی، تهران: چشمه.

مقالات

ایرانی، محمد و دیگران (1398) تحلیل واژگان مرتبط با اجتماعیات در خمسۀ نظامی با رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف، متن پژوهی ادبی، دورۀ 23، شمارۀ 80، صص 60-33.

حجتی‌زاده، راضیه (١٣٩٦) وجه پنهان معنا و زبان پنهان واژه‌ها بررسی نقش یاری‌رسان دلالت‌های ضمنی در تبیین اغراض ثانوی گزاره‌های پرسشی، دوفصلنامة زبان و ادبیات فارسی، شمارة ٨٣، صص 94-73.

دادبه، اصغر(1371) تجلی برخی از آراء کلامی- فلسفی در اشعار نظامی، فرهنگ، شمارۀ 10، صص130-87.

فرخ‌نیا، مهین‌دخت (1393) بن‌مایه‌های عرفان گنوسی در داستانی از هفت‌پیکر نظامی، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال دهم، شمارۀ 35، صص 284- 213.