مضامین مشترک «حملۀ‌ حیدری» راجی کرمانی و«دیوان» حافظ شیرازی‌ با تکیه بر ساقی‌نامه‌ها

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 16، شماره 44، شهریور 1398، صفحه 175-196   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

زهرا فرج نژاد فرهنک^*

دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکدة زبان و ادبیّات فارسی، تبریز،ایران.

چکیده

چکیده
      ساقی‌نامه‌‌سرایی، یکی از دلنشین‌ترین نوع شعر غنایی است که در ادبیّات عرب به خمریّه‌سرایی معروف است. این گونة ادبی از ادبیّات عرب به عرصۀ شعر فارسی وارد شده و در بستر هنرنمایی شاعران ایرانی قرار گرفته است. در ادب فارسی، ابتدا در عیش و سرمستی ناشی از تأثیر بادة انگوری سروده می‌شد، ولی از قرن ششم هجری به بعد، با بهره‌گیری از تجربیّات عرفانی، معنا و مفهومی عرفانی به خود گرفت. این جریان، در ادبیّات فارسی، از رودکی شروع شد و با حافظ، به کمال رسید.‌ از آن پس، بویژه در دورۀ صفوی ساقی‌نامه‌سرایی‌ و مغنی‌نامه‌سرایی بر منوال حافظ معمول شد؛ طوری‌که علاوه بر توصیف ساقی، مطرب، می و میخانه، تجلّی‌گاه اهداف سیاسی- اجتماعی و فلسفی شاعران گشت. ملاّ بمانعلی راجی کرمانی، شاعرحماسه‌سرای مذهبی قرن دوازدهم هجری، در منظومة، «حملة حیدری»، ساقی‌نامه‌ها و مغنّی ‌نامه‌های بسیاری دارد که در سرودن آن‌ها به شیوه و سبک شاعرانة حافظ نظر داشته است.‌ ساقی‌نامه‌های او نیز همچون ساقی‌نامه‌های حافظ، اغلب متضمّن درون‌مایه‌های اجتماعی، مواعظ، نکته‌های اخلاقی و حکمی است. هر دو شاعر در ضمن سرودن ساقی‌نامه‌ها، علاوه بر نکوهش زاهدان ریاکار، به اعتنام فرصت و شکایت از روزگار،‌ مدح ممدوح، خواصّ و تأثیر باده و آلات و دستگاه‌های موسیقی توجّه کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: حافظ؛ راجی کرمانی؛ ساقی‌نامه؛ مغنّی ‌نامه؛ مضامین مشترک

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

• انوری، حسن، (1383)، غزلیّات حافظ 1، تهران، دانشگاه پیام نور، چاپ نهم.
• تمیم‌داری، احمد، (1372)، عرفان و ادب در عصر صفوی، تهران، حکمت.
• حافظ شیرازی، شمس‌الدّین، (1381)، دیوان، به اهتمام احمد دانشگر، تهران، حافظ نوین: لوح دانش، چاپ سوم.
• خرّمشاهی، بهاءالدّین، (1385)، حافظ نامه، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفدهم.
• دشتی، علی، (1385)، کاخ ابداع، به کوشش مهدی ماحوزی، تهران، زوّار.
• ______ ، (1386)، نقشی از حافظ، چاپ سوم، زیرنظر مهدی ماحوزی، تهران، اساطیر.
• راجی کرمانی، ملاّبمانعلی، (1383)، حملۀ حیدری، چاپ دوم، تصحیح یحیی طالبیان و محمود مدبّری، کرمان، دانشگاه باهنر کرمان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان کرمان.
• زرّین‌کوب، عبدالحسین، (1378)، با کاروان حلّه، چاپ یازدهم، تهران، علمی.
• سبزواری، محمّد ابراهیم، (1386)، شرح گلشن راز، با مقدّمه، تصحیح و تعلیقات پرویز عبّاسی داکانی، تهران، نشر علم.
• صفا، ذبیح‌الله، (1368)، تاریخ ادبیّات در ایران، ج3، چاپ ششم، تهران، فردوس.
• فاخوری، حنا، (1368)، تاریخ زبان عربی، ترجمة عبدالمحمّد آیتی، تهران، توس.
• فلاّح، غلام فاروق، (1374)، موج اجتماعی سبک هندی، مشهد، ترانه.
• گلچین معانی، احمد، (1368)، تذکرۀ پیمانه (در ذکر ساقی‌نامه‌ها و احوال و آثار ساقی‌سرایان)، کتابخانة سنایی.

مقالات

• برزگر خالقی، محمّدرضا، (1386)، «غم و شادی از دیدگاه مولانا»، ادیان و عرفان، سال چهارم، شمارة 12.
• پارسا، سیّداحمد؛ آزاد مظهری، محمّد، (1389)، «ساقی‌نامه‌ها نزدیک‌ترین نوع ادبی به رباعیّات خیّام»، ادب‌ پژوهی، شمارة 11، 85-62،.
• حدّادی، نادعلی و صفری، جهانگیر، (1389)، «بررسی ساقی‌نامه و مغنّی‌نامه در نظامی گنجه‌ای و حافظ شیرازی»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارة دوم، زمستان، 36- 28.
• رستگار فسایی، منصور، (1388)، «فخریّه»، به سرپرستی اسماعیل سعادت، دانشنامة زبان و ادب فارسی، ج3، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.