بررسی تطبیقی طنز در آثار سنایی وعطّار

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 16، شماره 46، اسفند 1398، صفحه 49-74   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمدعلی جهانی قادی¹؛ رضا فهیمی^{* 2}؛ عباسعلی وفائی³؛ ملک محمد فرخزاد²

¹دانشجوی دکترای گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم تحقیقات ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه ، ایران.

²گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد علوم تحقیقات ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه ، ایران

³گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی تهران، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، تهران، ایران.

چکیده

چکیده
طنز که آثار منثور زیادی به خود اختصاص داده، به ‌عنوان بخشی از ادبیّات انتقادی است؛ اعتراضی بر کژی­ها و نابسامانی­های موجود در جامعه است. در واقع حسّ مسئولیت‌پذیری در افراد باهوش، حسّاس و متعهّد است. این پژوهش بر آن است تا به بررسی طنز و مضامین مشترک آن و شگردهایی- که سنایی و عطّار در آثار خویش به‌کاربرده‌اند- بپردازد و موضوعاتی چون اعتراض بر فقر و نداری و نابرابری‌های اجتماعی، طنز و هجو تظاهر و ریاکاری صوفیان، دنیاطلبان، خودخواهی و انانیّت در قالب طنز عارفانه، صوفیانه، فلسفی، اجتماعی، عام و نقد خرافات و عقاید پوچ و دیگر شگردهای رایج که در طنز کاربرد دارد نشان دهد، سپس به تحلیل آماری و تشریحی طنز به کاررفته در آثار سنایی و عطّار بپردازد و به این نتیجه رسیده که هردو شاعر عارف از طنز به‌ عنوان یک ابزار مهمّ فرهنگی و اجتماعی علی‌رغم روش­ها و شگردهای متفاوت بهرة لازم را برده­اند تا آگاهی جامعه را افزایش دهند، افراد موردنظر و بیمار را با جادوی سخن خود تنبیه و درمان نمایند.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: طنز؛ سنایی؛ عطّار؛ خرافات؛ عقاید؛ ادبیّات انتقادی

مراجع

فهرست منابع و مأخذ

• اشرف‌زاده، رضا، (1373)، تجلّی رمز و روایت در شعر عطّار، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اوّل.
• اصلانی، محمّدرضا، (1384)، «طنزنامه (نگاهی به چند اصطلاح و موضوع رایج در هنر طنز)»، مجلّة رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی، شمارة 37، ص 78-83 .
• بهزادی اندوهجردی، حسین، (1378)، طنز و طنزپردازی در ایران (پژوهشی در ادبیّات اجتماعی، سیاسی، انتقادی- علل روانی و اجتماعی)، تهران، صدوق.
• پورنامداریان، تقی، (1382)، دیدار با سیمرغ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم.
• توکلّی، حمیدرضا، (1391)، از اشارت های دریا (بوطیقای روایت در مثنوی)، تهران، مروارید.
• حافظ، خواجه شمس‌الدّین محمّد، (1371)، دیوان حافظ، تهران، انتشارات یاسین، چاپ اوّل.
• حسین آبادی، مریم و سیّد محمود الهام بخش، (1385)، «دیوانگان: سخنگویان جناح معترض جامعه در عصر عطّار»، کاوش نامه، سال هفتم، شماره 13.
• حلبی، علی‌اصغر، (1364)، مقدّمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران، تهران، خردمند.
• حیدری، محمّد، (1377)، «مقدّمه‌ای بر «طنز» از دیدگاه عقل و نقل»، فصلنامه سنجش و پژوهش، صص:120-130.
• خاتمی، احمد و باقری، الهام، (1393)، «طنز روایی و کاربرد عرفانی آن در حدیقه» مجلّة ادب فارسی، سال 4، شمارة1.
• راستگو، سیّدمحمّد، (1380)، گزینش و گزارش حدیقة سنایی، تهران، سمت.
• رستگارمنش، بهناز، (1395)، «جلوه­های طنز سنایی»، خلاصه مقالات کنگرة زبان و ادبیّات، مشهد، چاپ و صحافی رایمند، 335.
• زرّین‌کوب، عبدالحسین، (1379)، شعر بی­دروغ شعر بی نقاب، تهران، انتشارات علمی، چاپ اوّل.
• سنایی غزنوی، ابومجد مجدود بن آدم، (1354)، دیوان سنایی، تصحیح مدرّس رضوی، تهران، انتشارات سنایی.
• _______________________، (1359)، حدیقة الحقیقه و شریعة الطّریقه، تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
• شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1372)، تازیانه­های سلوک، تهران، چاپ نقش جهان، انتشارات آگاه.
• شمسا، سیروس، (1373)، انواع ادبی، تهران، انتشارات فردوس، چاپ دوم.
• عزّتی‌پور، احمد، (1377)، «بررسی و سیر تحوّل طنز در متون ادبی و جایگاه طنز پردازی»، مجلّة پژوهش­های ارتباطی، شماره 13 و 14.
• عطّار نیشابوری، فریدّ الدین، (1386)، اسرار نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران انتشارات سخن.
• ________________، (1384)، منطق الطّیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران انتشارات سخن.
• ________________، (1387)، الهی نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران انتشارات سخن.
• ________________، (1388)، مصیبت نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران انتشارات سخن.
• فروزانفر، بدیعالزّمان، (1389)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطّار نیشابوری، تهران، انتشارات آسیم.
• کاظمی فر، معین، (1392)، «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر پایة حکایات مثنوی‌های عطّار» مجلة ادب پژوهی، شمارة 24، صفحات 83 تا 104.
• محمّدزاده، مریم، (1395)، «طنز فلسفی در اشعار عطّار»، خلاصة مقالات کنگرة بین المللی زبان و ادبیّات، مشهد، چاپ و صحافی رایمند، ص 349.
• ناصح، محمّدمهدی، (1357)، «ردپایی در کوره راه خرافات»، هشتمین کنگرة تحقیقات ایرانی، دفتر نخست، بیست و پنج خطابه، به کوشش محمّد روشن، تهران، بنیاد فرهنگستان‌های ایران.
• ناصری، ناصر، (1387)، «جلوه‌های طنز عرفانی در مثنوی‌های عطّار»، نشریّه ادیان و عرفان سال پنجم، زستان 87، شمارة 18.