تحلیل شخصیت های تمثیلی شاهنامه از منظر گفتمان انسان شناسانه فردوسی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 14، شماره 51، فروردین 1401، صفحه 120-140   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیده مریم (رودابه) موسوی¹؛ ثوراله نورزی داودخانی^{* 2}؛ علی محمد مؤذنی³؛ نصرالله زیرک گوشلوندانی⁴

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³استاد، رشته زبان و ادبیات فارسی، عضو هیات علمی، دانشگاه تهران

⁴گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، رشت، ایران

چکیده

شاهنامه فردوسی در نگاه اول شاید به قول محمود حدیث رستم و داستان همآوردی­ها باشد اما اندکی آشنایی با بیان تمثیلی ـ اسطوره­ای و گفتمانی که فردوسی در آن، شاهنامه را سروده، باعث پرسش­هایی می­شود: فردوسی از بیان تمثیلی در شاهنامه چگونه و چرا استفاده می­کند؟ و آیا رستم به صورت تمثیلی از منظر گفتمان انسان­شناسی فردوسی می­تواند نمونه­ی اعلای یک هویت انسانی باشد که در روح جمعی و توانش فرهنگی جامعه ایران تأثیر داشته است ؟ یا این هویت انسانی به صورت تمثیل­های متنوع در مجموعه­ای از شخصیت­های شاهنامه نمود یافته است؟ این پژوهش با هدف پاسخ به این سؤالات و فهم آنچه فردوسی رمز و معنای(تمثیل) شاهنامه گفته، انجام شد. شناخت معماری تمثیل­های فردوسی که نشان­دهنده ذهن و زبان اوست، ضروری می­نماید. این پژوهش ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای، در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮﯾﻪ تحلیل گفتمان انجام شد و یافته­ها نشان داد که فردوسی با بیانی تمثیلی جهان­بینی و اندیشۀ انسان‌شناسانۀ خود را به نصویر کشیده است. تمثیل­های شاهنامه هویت انسان ایرانی ـ اسلامی را بیان کرده است، فردوسی در پردازش شخصیت­های داستان­های شاهنامه آگاهانه دو نوع شخصیت خیر و شر را مبتنی با گفتمان­های دوره معرفی می­کند. هر یک از شخصیت­ها می­توانند به صورت تمثیلی نموداری از چهره­­های منفی و مثبتی باشند که به سبب جهان‌بینی طبقاتی و روابط قدرت حاکم پدیدار شده­اند. رستم و افراسیاب کلان­تمثیل دو گروه از شخصیت­های خوب و بد در گفتمان فردوسی هستند که زوایای دیگر آن در  شخصیت‌هایی مانند ضحاک ماردوش، سیاوش، گردآفرید، سودابه، پیران­ویسه و... نمودار می­شود. تمثل نه تنها به متن شاهنامه مفهومی چندلایه و گسترده می­بخشد بلکه آن را به متنی نشانه­ای ـ نمادین بدل می­کند.

کلیدواژه‌ها

فردوسی؛ شاهنامه؛ تمثیل؛ تحلیل گفتمان؛ انسان‌شناسی

مراجع

1. برقعی، سید یحیی، (1351). کاوشی در امثال و حکم فارسی (مقدمه)؛ قم: فروغی.
2. پورنامداریان، تقی، (1367). رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی، چاپ دوم.
3. داریوش و فاطمه هموئی.(1368). نظریه غرب زدگی و بحران تفکر در ایران، ایران نامه، دوره هفتم، شماره 2، صص 82-66.
4. دهخدا، علی اکبر، (1373). لغت نامه؛ ج 4، تهران: دانشگاه تهران.
5. ذوالقدری، میمنت، (1373). واژه نامه هنر شاعری؛ تهران: کتاب مهناز.
6. رزمجو، حسین، (1374). انواع ادبی؛ مشهد: آستان قدس، چاپ سوم.
7. روشنفکر، کبری و فاطمه اکبری زاده.(1390). تحلیل گفتمان انتقادی خطبه فدک حضرت زهرا (س)، فضلنامه منهاج، سال 70، شماره دوازدهم، بهار و تابستان، صص 145-.125.
8. ریاحی، محمد امین.(1372). سرچشمه­های فردوسی­شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
9. شعیری، حمیدرضا .(1385). تجزیه و تحلیل معناشناختی گفتمان، تهران: سمت .
10. شفیعی کدکنی، محمد رضا (1366). صور خیال در شعر فارسی؛ اهران: آگاه، چاپ سوم.
11. شکرانی. رضا و همکاران.(1389). گفتمان کاوی و کاربست در متون روایی، فصلنامه پژوهش، شماره چهارم، پاییز و زمستان، صص 100-71 .
12. شمیسا، سیروس، (1386). بیان؛ تهران: میترا.
13. ــــــ، ــــــــ، (1387). انواع ادبی؛ تهران: میترا.
14. فردوسی، ابوالقاسم.(1388) شاهنامه فردوسی به کوشش محمدعلی علمی، بر اساس نسخه چاپ مسکو، تهران: علمی.
15. فرکلاف، نورمن.(1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها، چاپ اول.
16. معین، محمد، (1371). فرهنگ فارسی (6 جلدی)؛ جلد 1، تهران: امیرکبیر، چ هشتم.
17. میرزایی، فرامرز و ناهید نصیحت.(1384). روش گفتمان کاوی شعر،مجله علمی ـ پژوهشی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عرب، دوره یک، شماره چهارم، زمستان صص 67-43.
18. نقیب زاده، احمد و فاطمه هموئی.(1392). انگلیس و اروپا، تحلیل گفتمان سیاست خارجی (مدل لاکلاو وموف )، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین المللی،شماره چهاردهم، صص33-1 .
19. نولدکه، تئودور.(1379). حماسه ملی ایران، ترجمه بزرگ علوی، تهران: نگاه.
20. یحیایی ایله­ای، احمد.(1390). تحلیل گفتمان چیست؟ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، شماره 60،سال دهم.