بررسی شخصیّت حماسی جریره، با رویکرد نظریۀ بینامتنی‎نگری (با تأکید بر شاهنامۀ فردوسی، متون پیش از اسلام و متون عهد اسلامی)

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 17، شماره 50، اسفند 1399، صفحه 1-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فاطمه حاجی رحیمی^{* 1}؛ کیانوش بیرانوند²

¹دانشجوی دکتری گروه ادبیّات حماسی، دانشگاه قم، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، قم، ایران.

²دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات حماسی، دانشگاه قم، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، قم، ایران.

چکیده

چکیده
     درک هر داستانی، نیازمند شناخت منابع و پیش‌متن‌های آن است. شناخت و دریافت عمیق داستان‌های شاهنامه نیز بدون شناخت پیش‌متن‌ها و روابط بینامتنی میان داستان‌های شاهنامه و آن‌ها میسّر نخواهد بود. پژوهش حاضر که مطابق با روش کیفی با رویکرد توصیفی‌تحلیلی حاصل شده، به بررسی داستان جریره در شاهنامه و روایات مرتبط با آن می‌پردازد. پژوهش بر این فرضیه استوار است که، در مراحل گذر شخصیّت‎های اساطیری به عالم حماسه، الهۀ بزرگِ آب و زمین و پری در عصر باستان بر اثر عواملی همچون «جابه‌جایی اساطیر» و «کمرنگ‎شدن صبغۀ مینوی» ویژگی‎های خود را از دست می‎دهند و به هیئت جریره در عالم حماسه در می‎آیند. در این بررسی‌ها که بنابر قراین و شواهد تاریخی صورت گرفته، تلاش شده است تا اثبات شود که این نقّالان و گوسان‌های دربارها در دورۀ پارتیان اشکانی و کوشانیان بوده‌اند که در روزگار مقارن با عصر تدوین حماسه‌ها، در بازگویی مجدّد صفات و کردارهای این شخصیّت کهن اساطیری ارزش‌های مطلوب و مورد نظر جامعۀ مردسالار باستان و همچنین دیدگاه‌های رایج خوارمایه انگارانه‌ای را که دربارۀ جایگاه زنان وجود داشته است، به روایت آن تحمیل کرده‌اند. ویژگی‌هایی مانند: کمرنگ‎ بودن شخصیّت وی در شاهنامه، زیبارویی، اعمال فوق‎ بشری و عاشق ‌پیشگی، خصلت باروری و در نهایت ناپدیدشدن او، این انگاره را سامان می‎بخشد.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‎ها: بینامتنی‎نگری؛ جریره؛ سیاوش؛ پری؛ الهۀ بزرگ

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتب

1- آلن، گراهام، (1385)، بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: مرکز.

2- ابن اثیر، عزّالدین، (1391)، تاریخ کامل، برگردان حسین روحانی، تهران: اساطیر. چاپ 2.

3- ابن‎بلخی، (1363)، فارسنامه، تهران: دنیای کتاب.

4- اسدی‎طوسی، علی بن احمد، (1382)، گرشاسب‎نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.

5- بلعمی، ابوعلی، (1368)، تاریخ بلعمی، تصحیح ملک‎الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی. تهران: هرمس.

6- بهار، مهرداد، (1376)، از اسطوره تا تاریخ، ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: چشمه.

7- ـــــــــــ ، (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: آگه، چاپ 4.

8-  خالقی‎مطلق، جلال، (1395)، زنان در شاهنامه، تهران: مروارید.

9-__________ ، (1372)، گل رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.

10- __________، (1386)، یادداشت‎های شاهنامه، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.

11- دلاشوا، م. لوفر، (1366)، زبان رمزی قصّه‌های پریوار، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

12- سرکاراتی، بهمن، (1378)، سایه‌های شکار شده، گزیدۀ مقالات فارسی، تهران: قطره.

13- سیبرت، ایلسه، (1380)، زن در شرق باستان، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: پژوهنده.

14- صفا، ذبیح‎الله، (1390)، حماسه ‎سرایی در ایران، تهران: فردوس، چاپ 5.

15- طبری، محمّدجریر، (1353)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد  فرهنگ ایران.

16- فردوسی، ابوالقاسم، (1386)، شاهنامه، دفتر 2و3، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.

17- کزّازی، میرجلال‌الدّین، (1382)، نامۀ باستان، ج3، تهران: سمت.

18- کیا، خجسته، (1369)، شاهنامۀ فردوسی و تراژدی آتنی، تهران: علمی و فرهنگی.

19-ــــــــــــــ، (1371)، سخنان سزاوار زنان در شاهنامه، تهران: فاخته.

20- گزنفون، (1342)، کورش نامه، ترجمة رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی.

21- مجمل‎التواریخ والقصص، (1361)، به تصحیح ملک الشّعرای بهار.

22- مختاریان، بهار، (1389)، درآمدی بر ساختار اسطوره‎ای شاهنامه، تهران: آگه.

23- مسعودی، ابوالحسن علی، (1966)، مروّج‌الذّهب، به کوشش شارل پلّا، ج2، بیروت.

24- نامورمطلق، بهمن، (1390)، درآمدی بر بینامتنی‌نگری: نظریّه‎ها و کاربردها، تهران: سخن.

25- ندا، طه، (1387)، ادبیّات تطبیقی، ترجمة هادی نظری مقدّم، تهران: نی.

26- هینلز، جان راسل، (1379)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

 

ب: مجلاّت و نشریات

27 - آیدنلو، سجّاد، (1385)، ارتباط اسطوره و حماسه برپایۀ شاهنامه و منابع ایرانی، مجلّۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ پیاپی10، صص: 28-49.

28- ـــــــــــــ ، (1384)، فرضیه‌ای دربارۀ مادر سیاوش، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 7، شمارۀ 27، صص: 46-27.

29- عبّاسی، حجّت، قبادی، حسینعلی، (1389)، مقایسۀ جایگاه زن در شاهنامۀ فردوسی با ایلیاد و اودیسۀ هومر، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، دورۀ 6، شمارۀ 19، صص: 138-109.

• علی نقی، حسین، (1390)، تحلیل شخصیّت و نقش زنان در داستان‌های شاهنامه، نشریۀ زن و فرهنگ، دورۀ 3، شمارۀ 9، صص: 81-59.
• مزداپور، کتایون، (1354)، نشانه‌های زن سروری در چند ازدواج داستانی در شاهنامه، مجلّۀ فرهنگ و زندگی، شمارۀ 20-19.
• ــــــــــــــ ، (1371)، «افسانۀ پری در هزار و یکشب»، شناخت هویّت زن ایرانی در گسترۀ پیش تاریخ و تاریخ، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، 342-290.

33- Genette. Gerard. Palimpsests: Literature in second Degree, Trans: Channanewman  and Calude Doubinsky, Linkoln: University of Nebraska.(1977)HD