تحلیل ارتباط بین تغییرات مکانی و زمانی کاربری اراضی و سنجه‌های سیمای سرزمین در حوزه آبخیز کوزه‌تپراقی

جغرافیا و مطالعات محیطی

دوره 12، شماره 45، اردیبهشت 1402، صفحه 82-99   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رقیه دژبانی¹؛ زینب حزباوی^{* 2}؛ رئوف مصطفی‌زاده³؛ اباذر اسمعلی‌عوری³؛ نازیلا علائی⁴

¹دانشجوی کارشناسی ارشد گروه مهندسی آبخیزداری، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²استادیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

³دانشیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

⁴دانشجوی دکتری گروه علوم و مهندسی آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

چکیده

هدف از تحقیق حاضر، تحلیل ارتباط بین تغییرات کاربری اراضی در دوره‌های زمانی مختلف با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین در حوزه آبخیز کوزه‌تپراقی واقع در استان اردبیل بوده است. بدین‌منظور، سه تصویر ماهواره‌ای لندست مربوط به سال‌های 1379، 1389 و 1400 از پایگاه اطلاعاتی سازمان زمین‌شناسی آمریکا (USGS) دریافت شد. پس از تهیه نقشه‌های کاربری اراضی منطقه به‌روش طبقه‌بندی نظارت شده و تبدیل آن به فرمت رستری، سنجه‌های سیمای سرزمین از نرم‌افزار Fragstats 8.2 در دو سطح سیما (22 سنجه) و کلاس (13 سنجه) محاسبه و کمی‌سازی شدند. مقدار ضریب کاپا برای نقشه‌های کاربری اراضی سه سال مورد بررسی (1379، 1389 و 1400) به‌ترتیب برابر با 2/58، 0/75 و 2/59 درصد به‌دست آمد. نتایج نشان داد که در سطح کلاس زراعت دیم حداکثر مقدار را در سنجه‌ تراکم حاشیه (ED) و زراعت آبی حداکثر مقادیر را در سنجه‌های میانگین فاصله نزدیک‌ترین همسایه اقلیدسی (ENN-MN)، تعداد لکه (NP) و حاشیه کل (TE) در هر سه سال داشته‌اند. هم‌چنین در سطح سیما نیز شاخص تکه‌شدگی (SPLIT) در سال 1389 نسبت به سال 1379 کاهش جزئی داشته و سپس در سال 1400 افزایش پیدا کرده است. شاخص بزرگ‌ترین لکه (LPI) هم کاهش قابل توجهی در سال 1400 نشان داد، به‌طوری‌که از مقدار 34/43 در سال 1379 به 81/34 در سال 1400 رسیده است.

کلیدواژه‌ها

الگوی مکانی؛ پایداری بوم‌سازگان؛ تخریب سرزمین؛ تغییرات زمانی

مراجع

آقائی، مریم، خاوریان، حسن، مصطفی‌زاده، رئوف. (1399). پیش‌بینی و آشکارسازی تغییرات کاربری اراضی با استفاده از مدل CA مارکوف و LCM در آبخیز کوزه‌تپراقی استان اردبیل. پژوهش‌های آبخیزداری، 33 (3)، 107-91.

اسفندیاری، فریبا، حمزه‌ای، مهناز، علائی، نازیلا، مصطفی‌زاده، رئوف. (1399). تغییرات مکانی سنجه‌های سیمای سرزمین در پوشش گیاهی جوامع حاشیه متأثر از نوع کاربری اراضی در رودخانه قره‌سو استان اردبیل. آمایش جغرافیایی فضا، 10(38)، 219-234.

حزباوی، زینب، پرچمی، ناهیده، علائی، نازیلا، بابایی، لیلا. (1399). ارزیابی و تحلیل وضعیت سلامت آبخیز کوزه‌تپراقی، استان اردبیل. حفاظت از منابع آب و خاک، 9(3)، 140-121.

خوارزمی، رسول، عبداللهی، علی اصغر، راهداری، محمدرضا، کارکن، منصور. (1395). پایش تغییرات کاربری اراضی و تأثیر آن بر روند تخریب زمین و بیابان‌زایی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست (مطالعه موردی: شرق ایران، دریاچه هامون). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 7 (25)، 75-64.

عبدالشاه نژاد، مهسا، نظری سامانی، علی اکبر، قربانی، مهدی، ارشم، عزیز، طاهری، فریدون. (1398). پایش روند تغییرات کاربری اراضی و نقش آن بر سنجه‌های سیمای سرزمین (بررسی موردی: شمال‌شرق اهواز). تحقیقات مرتع و بیابان ایران، 26(2)، 325-339.

علائی، نازیلا، مصطفی‌زاده، رئوف، اسمعلی عوری، اباذر، شرری، معراج، حزباوی، زینب. (1398). ارزیابی و مقایسه پیوستگی سیمای سرزمین در حوزه آبخیز کوزه‌تپراقی، استان اردبیل. بوم‌شناسی کاربردی، 8(4)، 34-19.

کاکه‌ممی، آزاد، معمری، مهدی، قربانی، اردوان، غفاری، سحر. (1399). تحلیل تغییرات کاربری/پوشش اراضی استان اردبیل با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین. سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 11(3)، 68-86.

کیانی، واحد، فقهی، جهانگیر. (1394). بررسی ساختار پوشش/کاربری حوزه آبخیز سفیدرود با استفاده از سنجه‌های بوم‌شناسی سیمای سرزمین. علوم و تکنولوژی محیط زیست، ۱۷(6)، ۱۴۱-۱۳۱.

نصیری، وحید، درویش صفت، علی اصغر. (1397). تحلیل کاربری و پوشش زمین‌ها با استفاده از سنجه‌های بوم‌شناسی منظر (بررسی موردی: منطقه ارسباران). علوم محیطی، 16(3)، 99-116.

مختاری، محمد حسین، عابدیان، سحر، قلی پور، مصطفی. (1398). آشکارسازی و مدل‌سازی روند تغییرات کاربری اراضی جنگلی حوزه آبخیز قره‌سو با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین. بوم‌شناسی کاربردی، 8(4)، 1-18.

مصطفی‌زاده، رئوف، جعفری، انیس، کیوان‌بهجو، فرشاد. (1397). مقایسه ساختار اراضی مرتعی و میزان تخریب پیوستگی سیمای سرزمین در زیرحوزه‌های آبخیز ایریل، استان اردبیل. بوم‌شناسی کاربردی، 7 (1)، 41-53.

نصیری، وحید، درویش صفت، علی اصغر. (1397). تحلیل تغییرات کاربری اراضی با استفاده از سنجه‌های بوم شناسی منظر (مطالعه موردی: منطقه ارسباران، سالهای 1369-1393). پژوهش‌های علوم و فناوری چوب و جنگل، 25(4)، 1-18.

نظرنژاد، حبیب، حسینی، مرتضی، مصطفی زاده، رئوف. (1398). ارزیابی تغییرات پیوستگی و الگوی کاربری اراضی با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین در حوزه آبخیز زولاچای، سلماس. آمایش جغرافیایی فضا، 9(34)، 53-66.

Aguilera, F., Valenzuela, L. M., & Botequilha-Leitão, A. (2011). Landscape metrics in the analysis of urban land use patterns: A case study in a Spanish metropolitan area. Landscape and Urban Planning, 99(3-4), 226-238.

Aunap, R., Uuemaa, E., Roosaare, J., & Mander, Ü. (2006). Spatial correlograms and landscape metrics as indicators of land use changes. WIT Transactions on Ecology and the Environment.

Berila, A., & Isufi, F. (2021). Two decades (2000–2020) measuring urban sprawl using GIS, RS and landscape metrics: A case study of municipality of Prishtina (Kosovo). Journal of Ecological Engineering, 22(6), 114-125.

Chmielewski, S., Chmielewski, T. J., & Tompalski, P. (2014). Land cover and landscape diversity analysis in the West Polesie Biosphere Reserve. International Agrophysics, 28(2).Cortes, R., Varandas, S., Teixeira, A., Hughes, S., Magalhaes, M., Barquín, J., & Fernández, D. (2011). Effects of landscape metrics and land use variables on macroinvertebrate communities and habitat characteristics. Limnetica, 30(2), 347-362.

Elmi, M., Rouhani, A., & Keshavarz, E. (2022). Landscape Metrics for Urbanization and Urban Land-Use Change Monitoring from Remote Sensing Images: A case of Shiraz Metropolis, Iran. International Journal of Earth Sciences Knowledge and Applications, 4(1), 43-50.

Fitawok, M. B., Derudder, B., Minale, A. S., Van Passel, S., Adgo, E., & Nyssen, J. (2020). Modeling the Impact of Urbanization on Land-Use Change in Bahir Dar City, Ethiopia: An Integrated Cellular Automata–Markov Chain Approach. Land, 9(4): 115, 2020.

Fu, B., Zhang, L., Xu, Z., Zhao, Y., Wei, Y., & Skinner, D. (2015). Ecosystem services in changing land use. Journal of Soils and Sediments, 15(4), 833-843.

Herzog, F., Lausch, A., MÜller, E., Thulke, H. H., Steinhardt, U. T. A., & Lehmann, S. (2001). Landscape metrics for assessment of landscape destruction and rehabilitation. Environmental Management, 27(1), 91-107.

Lin, J., Li, X., Li, S., & Wen, Y. (2020). What is the influence of landscape metric selection on the calibration of land-use/cover simulation models? Environmental Modelling & Software, 129, 104719.

Mahmoud, H., & Divigalpitiya, P. (2017). Modeling future land use and land-cover change in the asyut region using markov chains and cellular automata. In International conference on Smart and Sustainable Planning for Cities and Regions Springer Cham, 99-112.

McGarigal, K., Cushman, S. A., & Neel, E. N. (2002). FRAGSTATS: Spatial pattern analysis program for categorical maps. Computer software program produced by the authors at the University of Massachusetts, 691-703.

Mitchell, M. G., Suarez-Castro, A. F., Martinez-Harms, M., Maron, M., McAlpine, C., Gaston, K. J., & Rhodes, J. R. (2015). Reframing landscape fragmentation's effects on ecosystem services. Trends in Ecology & Evolution, 30(4), 190-198.‏

Rakhmawati, H. (2017). A Spatial Ecological Assessment of Fragmentation and Disturbance Effects of Infrastructure Construction and Land Conversion in Gunung Halimun Salak National Park Indonesia. Lincoln University Digital Thesis, 1-177.

Rimal, B., Zhang, L., Keshtkar, H., Haack, B. N., Rijal, S., & Zhang, P. (2018). Land use/land cover dynamics and modeling of urban land expansion by the integration of cellular automata and markov chain. International Journal of Geo-Information, 7(4), 154.‏

Uuemaa, E., Antrop, M., Roosaare, J., Marja, R., & Mander Ü. (2009). Landscape metrics and indices: an overview of their use in landscape research. Living Reviews in Landscape Research, 3(1), 1-28.