بررسی حضرات وجود از دیدگاه بیدل دهلوی وشانکارا

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

مقاله 3، دوره 5، شماره 18، اسفند 1400، صفحه 44-65   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

زینب پناه^*

دکتری زبان و ادبیات فارسی(گرایش ادبیات عرفانی)، دانشگاه قم

چکیده

حضرات وجود در عرفان اسلامی بیدل دهلوی، عارف، شاعر و نمایندۀ سبک هندی به صورت نظام طولی و نزولی و بر اساس نظریه وحدت وجود و کثرت نمود و در قالب مقام ذات، احدیت و واحدیت تبیین می‌شود. بیدل اگر چه پرورش یافته سرزمین هند است ولی از پیروان فکری محیی­الدین ­ابن ­عربی است. شانکارا نیز از برجسته‌ترین مفسرین مکتب ودانتا یا حکمت الهی هنداست. جهان‌بینی وحدت وجودی بیدل، معرفتی است که عالم آفرینش را در یک تجلی وحدت­گرایانه تبیین می­کند و از این­ جهت، به اندیشه­های وحدت­نگرانه شان­کارا، نمایندۀ وحدت وجودی نامکیف مکتب ودانتا شباهت دارد. در این راستا بنابر تفکر هندی، چهار حالت آتمان شامل: جاگرات (حالت بیداری)، اسواپتا (حالت رویا)، سوشوپتا (حالت خواب عمیق) وتوریا (حالت آتمان نامشروط) است. این مراتب چهارگانه وجود با حضرات وجود در عرفان اسلامی قابل تطبیق است. در این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و ابزار کتابخانه­ای به تطبیق دیدگاه‌های بیدل و شانکارا در مورد عوالم اربعه وجود پرداخته می‌شود و می­توان به این نتیجه رسید که قلمرو عرفان که با درونی­ترین جنبه‌های وجود آدمی سروکار دارد زمینۀ فهم همدلانه آموزه­های دینی و فطری را در اقوام مختلف فراهم می­آورد و می­توان علاوه بر شباهت­هایی در این نظریه­ها، به تفاوت­های آنها نیز پی ­برد. مهمترین تفاوت حضرات وجود در عرفان وحدت­وجودی و اسلامی بیدل و عرفان هندی وحدت­نگرانه شانکارا این است که اگر چه هر دو سیر طولی و نزولی دارند ولی اساس عرفان بیدل بر الوهیت و توحید ناب بنیان گذاشته شده است در حالی که در عرفان هندی شانکارا تأکید بر محوریت آتمان یاخود حقیقی فرداست.

کلیدواژه‌ها

حضرات وحود؛ بیدل دهلوی؛ شانکارا؛ آتمان

مراجع