مقایسۀ مضامین قلندری در آثار شیخ احمد جام و حافظ شیرازی

جستار نامه: ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

مقاله 8، دوره 5، شماره 18، اسفند 1400، صفحه 139-160   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

جان محمد افرازی¹؛ حمید طبسی^{* 2}؛ ابوالقاسم رادفر³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران

چکیده

قلندریه شاخه­ای از ملامتیّه است که برخی از امور منافی دین و مذهب را برای قهر نفس، روا داشته و تأثیر زیادی در ادب پارسی برجا گذاشته­ است. عرفان ایرانی و اسلامی با زهد آغاز شد و در نقطه­ای با تصوّف در‌آمیخت؛ آنگاه وارد مرحله­ای شد که نوعی از ادبیّاتش را ادبیّات قلندری نامیده­اند. تأثیر افکار قلندری در شعر عرفانی فارسی از سنایی شروع شد و در حافظ به حدّ اعلای تکامل رسید. سرایندگان قلندریّات از تمایلشان به عشق، قلندری و مستی و شور سخن گفتند و بر عالمان و اهل زهد خُرده گرفتند. در قلندریّات، واژگانی چون: تسبیح، خانقاه، خرقه، زهد، سجّاده، صوفی، فقیه، مسجد، مدرسه و ... به سُخره گرفته شده است و در مقابل، واژه­هایی چون: دیر مغان، مغ، مغبچه، می، میکده و ... کاربرد فراوان دارد. در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، مفاهیم قلندری در دیوان حافظ و آثار منظوم و منثور احمد جام بررسی و مقایسه شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که حافظ و شیخ احمد جام، بیشتر از دیگران به موضوع ریاکاری اهل دین و شریعت تأکید کرده­اند؛ زیرا مفاسدی که از این طریق در جامعه ایجاد می‌شود، بسیار وخیم­تر از فساد دیگر اقشار است. همچنین، حافظ و شیخ جام، بر نکوهش نفس­پرستی و دوری گزیدن از دنیا و عادت­های نفسانی تأکید کرده­اند. گستردگی نظرات قلندری حافظ شامل مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی می‌شود؛ ولی احمد جام به ویژگی­‌های سیاسی جامعۀ خود اشاره­ای نکرده است.

کلیدواژه‌ها

حافظ شیرازی؛ شیخ احمد جام؛ قلندر؛ قلندریه؛ عرفان اسلامی

مراجع