بررسی خَلق و خُلق محمّدی در مثنوی‌های شعر فارسی (از سنایی تا شیخ محمود شبستری)

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 18، شماره 51، خرداد 1400، صفحه 85-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

رقیه هادی پ.ر¹؛ مریم محمدزاده^{* 2}؛ رامین صادقی نژاد³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر ، ایران

³گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.

چکیده

چکیده
مطالعة زوایای گوناگون شخصیّت، رفتار و زندگی پیامبر(ص) از اهمّیّت بسزایی برخوردار است؛ در پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، به یاری شواهدی از متن، به بررسی خَلق و خُلق حضرت محمّد(ص) در مثنوی­های شعر فارسی از سنایی تا شیخ محمود شبستری پرداخته شد. یافته­ها نشان می‌دهد که در این مثنوی­ها بیشتر به جنبه­های خُلقی و باطنی حضرت پرداخته شده و به جنبه­های ظاهری و جسمانی ایشان، کمتر اشاره شده است. توجّه به اوصاف جسمانی پیامبر تا پایان قرن ششم، بیشترین بسامد را در اشعار سنایی و نظامی دارد و از آن پس در قرن هفتم و هشتم در اشعار مولوی، سعدی و شیخ محمود شبستری هیچ نمودی ندارد. سنایی و عطّار بیشترین توجّه را به  اوصاف خُلقی حضرت داشته­اند و ویژگی­هایی همچون بی‌سایگی، امّی بودن، سیادت بر انبیا، استغراق در عبادت، اقتدار و شجاعت، مهرورزی، تقدّم بر کاینات، شفاعت­ و... جزو اوصاف خُلقی پیامبر(ص) هستند که در مثنوی­های این دوره مورد ستایش قرار گرفته­اند؛ لیکن تأکید بر تقدّم بر کاینات بیش از بقیة ویژگی­های ایشان نمود دارد و در اشعار تمامی شاعران، مورد بحث قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

کلید ‌واژ‌ه‌ها:‌ حضرت محمّد(ص)؛ خَلق نبوی؛ خُلق نبوی؛ شعر فارسی؛ نعت

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتابنامه

1- قرآن.

3- ابن بابویة قمی، ابو­جعفر محمدبن علی، (1413ق)، من­لایحضره الفقیه، قم: مدرّسین حوزه علمیّه.

4- ابن سعد، محمّدبن سعد، (­1417­ق)، الطبقات­الکبری، بیروت: دار احیاء­التراث­العربی.

5- ابن شهر آشوب، محمّد ابن علی، (­1364)، مناقب، تصحیح هاشم رسولی و محمّدحسین آشتیانی، قم: علاّمه.

6- ابن منظور، جمال­­الدّین محمّد،­ (1412ق)، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراب العربی.

7- احمدی بیرجندی، احمد­، (1379)، مدایح محمّد(ص) در شعر فارسی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامّی.

9- افلاکی، شمس­الدّین احمد، (بی­تا)، مناقب­العارفین، به اهتمام تحسین یازیچی، آنقره: انجمن تاریخ ترک.

10- انوری، حسن، (­1381)، فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.

11- ایزدپناه، عبّاس، (­1378)، در قلمرو فلسفة ادبیّات، نقد دینی، تهران: عروج.

12-

13- بیهقی، احمد بن حسین، (1361)، دلائل­النبوه، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی و فرهنگی.

14- ترمذی، ابوعیسی محمّد­بن عیسی، (1391)، ترجمة عبدالقادر ترشابی، بی­جا: حرمین.

15- جامّی، نورالدّین عبدالرّحمن، (­1431ق)، شواهد­النبوه، بی­جا: مکتبه الحقیقه.

16- حسینی همدانی، سیّد محمّدحسین، (1404ق)، انوار درخشان، تهران: لطفی.

17- خاقانی، بدیل بن علی، (1357)، تحفه­العراقین، تعلیقات یحیی قریب، تهران: ابن سینا.

18- خرگوشی، ابوسعید­ واعظ، (­1361)، شرف­النبی، ترجمة نجم­الدّین­محمود راوندی، تهران: بابک.

19- دهخدا، علی­اکبر، (1373)، لغت نامة دهخدا، تهران: دانشگاه.

20- دهشیری، سیّدضیاء، (­1348)، نعت حضرت رسول(ص) در شعر فارسی، مقدّمة جلال­الدّین همایی، بی­جا: بی‌نا.

21- راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، (­1381)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صنوان عدنان، قم: ذوی القربی.

22- زکی مبارک، محمّد، (1997)، المدائح النّبوه، دمشق: مکتب الشرق.

24- سعدی، مصلح الدّین، (1386)، بوستان، تصحیح: رضا انزابی­نژاد و سعیدالله قره بگلو، تبریز: آیدین.

25- سنایی، مجدودبن آدم، (1377)، حدیقه الحقیقه، به تصحیح مدرّس رضوی، تهران: دانشگاه.

26- سیوطی، جلاالدّین، (1414ق)، الدرر المنثور فی التفسیر الماثور، بیروت: دارالفکر .

27- شاهرخی، محمّد، مشفق کاشانی، (1374)، سیمای محمّد(ص) در آئینه شعر فارسی، تهران: ارشاد.

28- شبستری، شیخ محمود، (1386)، گلشن راز، تصحیح و شرح بهروز ثروتیان، تهران: بین‌الملل.

29- صدوق، محمّدبن علی، (1362)، الحضال، قم: نشر اسلامّی.

30- طباطبائی، سیّد ­محمّدحسین، (1395)، سنن­النبیّ، ترجمة محمد هادی فقیهی، تهران: اسلامّیه.

31- طبری، محمّدبن جریر، (­1352)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

32- عطّار، فریدالدّین،­ (1383)، منطق­الطّیر، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

33- __________، (1386الف)، اسرارنامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

34- __________، (1386ب)، مصیبت­نامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

35- __________، (1387)، الهی­نامه، تصحیح و تعلیقات شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

36- فروزانفر، بدیع­الزّمان، (­1347)، احادیث مثنوی، تهران: امّیرکبیر.

37- 38- فیروزآبادی، مجدالدّین محمّد، (­1419ق)، القاموس المحیط، بیروت: الرساله.

39- فیض کاشانی، محمّد حسین، (1415ق)، تفسیرالصافی، تهران: الصدر.

40- قمی، شیخ عبّاس، (1422ق)، منتهی­الامال، ترجمة سیّدهاشم میلانی، قم: جامعة مدرسین .

41- کاشانی، ملاّفتح الله، (­1373ق)، خلاصه المنهج، تهران: اسلامّیه .

42- کاظمیان، احمد، (1385)، سیمای پیامبر اعظم در نظم فارسی، تهران: دانش پژوهان.

43- کلینی، محمّدبن یعقوب، (1365)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامّیه.

46- مجلسی، محمّدباقر، (1412ق)، بحارالانوار، تهران: دارالکتب الاسلامّیه.

48- مدرّسی، فاطمه، (1387)، سیمای رسول مهر در ادب فارسی، قم: مهر­المؤمنین.

49- موسوی همدانی، سیّدمحمّدباقر، (1374ق)، ترجمة تفسیر المیزان، قم: جامعه مدرّسین.

50- مولوی، جلال­الدّین،­ (1380)، مثنوی، براساس نسخة نیکلسن، تهران: ققنوس.

52- نظامی گنجوی، جمال الدّین، (­1385­الف­)، اقبالنامه، تصحیح حسن و حیدر دستگردی، تهران: افکار.

53- __________، (1385­ب)، خسرو شیرین، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

54- __________، (­1385­پ)، شرفنامه،  تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

55- __________، (1385­ت)، لیلی مجنون، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

56- __________، (1385ث)، مخزن­الاسرار، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

57- __________، (1385­ج)، هفت­پیکر، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.

58- نویری، شهاب­الدّین احمد، (1364)، نهایه­الأدب، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: امیرکبیر.

 

ب- مقالات

45- ابراهیمی، ابراهیم، ­طهماسبی­بلداچی، اصغر، (­1393)، نقد و بررسی آرای مستشرقان دربارۀ امّی بودن پیامبر­(ص)، پژوهشنامة معارف قرآنی، سال پنجم، شمارة 18، صص:­180-157.

46- اسداللهی، خدابخش، عالیه نظامّی ­رشید، (­1394)، سیمای محمّد در دیوان شهریار، مطالعات شهریارپژوهی، سال دوم، شمارة پنجم، صص: 87-57.

47- بزرگ بیگدلی، سعید، مریم صادقی، (1386)، بازتاب شخصیّت پیامبر­(ص) در شعر فارسی معاصر، پژوهش زبان و ادبیّات فارسی، شمارة نهم، صص: ­279-253.

48- سرباز،­ حسن، فواد­منیجی، (­1394)، بررسی تطبیقی اسراء و معراج در مدایح نبوی بوصیری و عطّار نیشابوری، ادبیّات تطبیقی، سال اوّل، شمارة دوم، صص: 21-9.

49- فلاّح، ابراهیم، (1396)، مدایح ­نبوی در اشعار جمال­الدّین ­عبدالرزّاق و صفی­الدین­حلّی، مطالعات ادبیّات تطبیقی، سال یازدهم، شمارۀ 44، صص: ­214-195­.

50- کهن­ترابی، میثم، (­1395)، پژوهشی دربارۀ روایات سایه نداشتن پیامبر و ائمه اطهار، علوم حدیث، سال 21، صص: 76-53.

51- ماهیار، عبّاس، لیلا کرمی، (­1396)، تحلیل نعت حضرت ­محمّد(ص) در قصاید خاقانی، ادب فارسی، سال هفتم، صص: ­72-53.

52- محسنی­نیا، ناصر؛ سیّدامّیری، جهادی،­ (1389)، نقد و بررسی مدایح نبوی کعب­بن زهیر و خاقانی، لسان مبین، سال دوم، صص: ­195-171.

53- نفیسی، ابوتراب، (­1354)، تحقیقی دربارة ماهیت مهر­نبوت حضرت خاتم انبیاء، مطالعات اسلامّی، شمارة 155، صص:­21-5.

54- واثقی­راد، محمّدحسین، (­1391)، بارخوانی امّی بودن پیامبر اسلام، پژوهش­های علوم تاریخی، شمارة 2، صص: 144-125.