بررسی و تحلیل «دنیای مطلوب» از منظر عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریة انتخاب «ویلیام گلاسر»

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 18، شماره 66، فروردین 1401، صفحه 213-242   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.689118

نویسندگان

زهره فهامی^{* 1}؛ حسن پور آلاشتی²؛ مسعود روحانی²؛ مصطفی گرجی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی و اجنماعی، دانشکاه مازندران، بابلسر، ایران.

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

³استاد دانشگاه پیام نور

چکیده

«دنیای مطلوب» در نظریة انتخاب ویلیام گلاسر، مجموعه‌ای از ایماژهای هستی است که انسان برای بهتر زیستن در ذهن دارد؛ این ایماژها نشان دهندۀ جهانی است که انسان آرزو دارد در آن زندگی کند. این مدل ایماژها از دنیای مطلوب، همان نوعی است که عرفای پیشین ما با برداشت از کتب مقدس و کشف و شهود شخصی به تصویر کشیده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی «دنیای مطلوب» از دیدگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریۀ انتخاب ویلیام گلاسر پرداخته است. «دنیای مطلوب» در گفتمان ادبی عرفانی از این نظر و در پاسخ به این مسأله حائز اهمیت است که عرفا با ترسیم دنیای آرمانی خود، پیروانشان را به سمت دنیایی قابل دسترس هدایت کرده‌اند؛ گاه نیز دنیای مطلوب آنان، دنیایی انتزاعی و غیرقابل دسترس است. عین‌القضات و روزبهان با زبانی استعاری تجربیات زیستة خود را تصویرگری کرده و با متونی واقع‌گرایانه، دنیایی فرا‌‌واقع‌گرایانه را تفسیر کرده‌اند و کیفیت دنیای مطلوبی را که در آن وصال حقّ تعالی و فنای فی‌الله محقق می‌شود را در مقام تشبیه به «کبریاء الله»، «وجه الله»، «صحرای جبروت»، «ازل»، «گلستان ازل» و «جهان سرمد» تعبیر کرده‌اند. این دو عارف با استفاده از انواع روش‌های توصیفی، تصاویر ذهنی افراد را تغییر داده و آنان را به دنیایی مطلوب ـ ولو انتزاعی ـ که در آن مطلوب‌های ذاتی و روان‌شناختی مانند آرامش و معنایافتگی حاکم است، رهنمون ساخته‌اند.

کلیدواژه‌ها

دنیای مطلوب؛ عین‌القضات همدانی؛ روزبهان بقلی؛ ویلیام گلاسر؛ نظریة انتخاب

مراجع

قرآن کریم.

انصاری، خواجه عبدالله. 1368. رسائل خواجه عبدالله انصاری. تصحیح وحید دستگردی. چ5. تهران: کتاب فروشی فروغی.

باقری‌خلیلی، علی‌‌اکبر. 1388. «مبانی عیش و خوشدلی در غزلیات حافظ شیرازی». فصلنامه پژوهش‌های ادبی. س6. ش24. صص34ـ9.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1387. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.

بقلی‌شیرازی، روزبهان. 1383. عبهرالعاشقین (چاپ چهارم). تصحیح و مقدمه هانری کربن و محمد معین. تهران: منوچهری.

بقلی‌شیرازی، روزبهان. 1394. شرح شطحیات (چاپ هفتم). تصحیح و مقدمه هانری کربن. ترجمه محمد علی امیر معزی. تهران: طهوری.

تقوی کوتنائی، علیرضا و حق‌جو، سیاوش و بالو، فزراد و باقری خلیلی، علی اکبر. 1399. از قوس هرمنوتیکی ریکور تا نوبت‌های سه‌گانۀ تأویلی در اندیشه و آثار عین‌القضات همدانی. دو فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی. سال دوازدهم، شمارۀ 23، پاییز و زمستان 1399.

جهادی حسینی، سید امیر و رستمی زاده، نازنین. 1399. جستاری در ساختار مکتوبات عرفانی (بر پایۀ مکتوبات غزّالی، سنائی، مولانا و عین‌القضات). فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س16. ش61. صص104ـ75.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1376. سیر بی سلوک (چاپ سوم). تهران: ناهید.

خوشحال، طاهره و عباسی، زهرا. 1396. مردم‌گرایی و نوع‌دوستی در عرفان اسلامی و مقایسه آن با روانشناسی مثبت، پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا)، سال یازدهم، شماره2، 1396، صفحه54ـ29.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب «صورت» و «معنا»». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س10. ش34. صص 159-131.

سلیگمن، مارتین. 1389. شادمانی درونی. چ1. ترجمه مصطفی تبریزی و دیگران. تهران: دانژه.

فتوحی، محمود و علی‌نژاد، مریم. 1388. «بررسی رابطه تجربه عرفانی و زبان تصویری در عبهرالعاشقین». ادب پژوهی. ش10. صص25-7.

فهامی، زهره و همکاران. 1399الف. بررسی و تحلیل مهم‌ترین مطلوب‌های بشری در عبهرالعاشقین و شرح شطحیات با توجه به گزاره‌های انتزاعی و انضمامی. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س17. ش63. تابستان 1400. صص246ـ215.  

ـــــــــــــــــــــــ . 1399ب. «تحلیل و نقد مقایسه‌ای مهم‌ترین مطلوب‌های بشری در نگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی شیرازی با رویکرد به انتزاعی/ انضمامی بودن گزاره‌ها.» رساله دکتری دانشگاه مازندران.

قرشی، سید علی اکبر. 1353. قاموس قرآن. تهران: نشر دارالکتب اسلامیّه.

گلاسر، ویلیام. 1384. نظریه انتخاب. روانشناسی نوین آزادی شخصی. ترجمه مهرداد فیروزبخت. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.

معالی، مهدی و عبدل‌آبادی، علی‌اکبر. 1398. نسبت دین با معنای زندگی و آلام وجودی از نگاه ویلیام جیمز. فلسفه دین. سال شانزدهم، شماره4 . صفحه630-613.

ملکیان، مصطفی. 1387. درس‌گفتارهایی در روش‌شناسی مطالعات مقایسه‌ای عرفان. چ1. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

ملکیان، مصطفی. 1398. زمین از دریچۀ آسمان (چاپ دوم). تهران: سروش مولانا.

نصر، سید حسین. 1383.آرمان‌ها و واقعیت‌های اسلام. چ1. ترجمه شهاب ‌الدین عباسی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

نیری، محمدیوسف و لیلا روغن‌گیری. 1391. مقایسه تأویل‌های عرفانی روزبهان در عبهرالعاشقین و عرایس‌البیان. بوستان ادب. سال چهارم. ش3. پیاپی 13.

همدانی، عین‌القضات. 1393. تمهیدات. چ1. مقدمه و تصحیح عفیف عسیران. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــــــ . 1395. نامه‌های عین‌القضات همدانی. چ3. مقدمه علینقی منزوی. تهران: اساطیر.