بینامتنیت در ادبیات ‏تعلیمی(با تمرکز بر قابوس‏نامه و تعالیم پتاح‏ حوتپ؛ کهن‏ ترین فرزندنامۀ جهان)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 13، شماره 52، اسفند 1400، صفحه 27-56   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.689398

نویسندگان

صبا جلیلی جشن آبادی^{* 1}؛ سیدمهدی رحیمی²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور- ایران(نویسنده مسؤول)

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

چکیده

بینامتنیت یکی از مباحث حوزۀ بررسیِ متون است که به روابط گوناگون متون ازنظر صورت و معنا اشاره دارد. بینامتنیت متن را حلقه‏ای در یک زنجیرۀ بینامتنی می‏داند و بر آن است که هر متنی با متون پیش از خود و هم‏زمان و پس از خود در ارتباط است. به بیان دیگر، هر متن به‏صورت پنهان یا آشکار با ژانر خود، ارتباط صوری و معنایی دارد. اندرز به فرزند، از زیرگونه‏های ادبیات ‏تعلیمی است که پیشینۀ کهنی در تمدّن‏های بشری دارد. این سنّت اندرزی، بنابر سه اصل پیشینۀ کهن، جهانی‏‏بودن، تداوم و تکرارشوندگی، نیازمند بررسیِ بینامتنی و تطبیقی است. بنابر مستندات تاریخی، آموزه‏های پتاح‏حوتپ، کهن‏ترین کتاب در ادبیات ‏تعلیمی جهان است. این آموزه‏ها مربوط‏به 2880 سال پیش از میلاد در مصر باستان است. در زبان و ادبیات فارسی، قابوس‏نامه نمونۀ مشهور و موفّقی است که اندکی پس از تألیف تا پایان قاجاریه، نویسندگان متون اندرزی در ایران به آن توجه داشتند و از آن تقلید می‏کردند. جایگاه بسیار کهن تعالیم‏ پتاح و شهرت قابوس‏نامه، دلیل اصلیِ گزینش این دو اثر است. در این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی، ویژگی‏های برون‏متنی، پیرامتنی و درون‏متنیِ این آثار بررسی شد. این آثار در گزینش مخاطب (پسران نویسنده)، جایگاه اجتماعیِ نویسنده (وزیر دربار ایسِسی و شاهزادۀ آل‏زیار)، تفاخر به اصل و نسب، داشتن مقدمۀ عاطفی و مؤخرۀ تأکیدی، تأکید در به‏کاربستن تعالیم، بیان اندرزهایی دربارة حوزۀ رفتاری در اجتماع و خانواده، همانندگی ‏دارند. این دست‏آورد نشان‏دهندۀ این است که در نوشتن اندرز برای فرزند، سنّتی مشترک وجود داشته‏ است که البته بسته به نوع آن اندکی متفاوت است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

بینامتنیت؛ فرزندنامه؛ تعالیم پتاح ‏حوتپ؛ قابوس‏نامه

مراجع

1. قرآن کریم.
2. ارسطو (1393)، فن خطابه، ترجمۀ پرخیده ملکی، تهران: اقبال.
3. اسماعیلی، مراد (1395)، «وجود تشابه برخی مؤلّفه‏های فرهنگی قابوس‏نامه با متون اوستایی و پهلوی»، متن‏شناسیِ ادب فارسی، دورۀ 8، ش 3، ش پیاپی 31، 39‑52.
4. امام، محمدکاظم (مترجم) (بی‏تا)، جاویدان خرد، ترجمه از پهلوی به عربی به‏کوشش حسن بن سهل، به‏روایت ابن‏مسکویه رازی، تهران: چاپ بوذرجمهری.
5. أمین، احمد (2012)، إلی‏ ولدی، قاهره: مکتبه مصر.
6. پراور، زیگبرت؛ انوشیروانی، علی‏رضا (1393)، «ادبیات تطبیقی چیست»، مجلّۀ ادبیات تطبیقی (فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، پیاپی 9، 36‑48.
7. تراویک، پاکر (1373)، تاریخ ادبیات جهان، ترجمۀ عرب‏علی رضایی، جلد اول، تهران: فرزان.
8. تفضّلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
9. توانا، محمدعلی؛ مولودی، امیر (1398)، «بررسیِ مقایسه‏ای قابوس‏نامۀ عنصرالمعالی و شهریار ماکیاولی براساس چارچوب نظری توماس اسپیگنز»، فصل‏نامۀ سیاست، دورۀ 49، ش 1، 35‑55.
10. توسی، نصیرالدین (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مینوی و حیدری، تهران: چاپ‏خانۀ زر.
11. جلیلی‏جشن‏آبادی، صبا (1399)، بررسیِ فرزندنامه‏ها در ادبیات فارسی ـ از آغاز فارسیِ دری تا مشروطه ـ با رویکرد نقد بلاغی، رسالۀ دکتری: دانشکدۀ ادبیات و علوم‏انسانی دانشگاه بیرجند.
12. حافظ‏عوض، احمد (1923)، مِن والدٍ إلی ولده، بی‏جا: مطبعه ‏الشعب البشارع محمدعلی بصیر.
13. دورانت، ویلیام (1337)، تاریخ تمدن، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران: اقبال.
14. زمانی، رضا (1396)، نامه‏ای به فرزندم، تهران: کمیسیون ملّی یونسکو ـ ایران.
15. عمارتی‏مقدّم، داوود (1398)، «مراودات بینافرهنگی: صورت‏بندیِ مفهوم سخن‏وری در ایران سده‏های میانه و مصر باستان؛ باتکیه‏بر دو کتاب آموزه‏های پتاح‏حوتپ و قابوس‏نامه»، کهن‏نامۀ ادب فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دهم، ش دوم، 1‑14.
16. عنصرالمعالی، کیکاووس‏ (1312)، قابوس‏نامه، ‏تصحیح سعید نفیسی، تهران: مطبعۀ مجلس.
17. گزنفون (۱۳۸۸)، کوروش‏نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، ته‍ران‏:‏ ع‍ل‍م‍ی‏ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‏.
18. معین، محمد (1386)، فرهنگ فارسی، تهران: نامن.
19. نامورمطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت؛ مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‏ها»، پژوهش‏نامۀ علوم انسانی، ش56، 83‑98 .
20. ـــــــــــــــــ (1394)، درآمدی بر بینامتنیت؛ نظریه‏ها و کاربردها، ویرایش دوم، چاپ دوم، تهران: سخن.
21. Gennete, Gerard (1997), Palimpsests: Literature in the Second Degree, Translated by Channa Newman & Claude Doubinsky, University of Nebraska Press.
22. Lichtheim, Miriam. (1976), Ancient Egption Literature, Volume II, University of California Press.
23. Parkinson, Richard, (2002), Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt; A Dark Side to Perfection, London: Continuum.
24. [Ptah-Hotep] (1912), Instruction of Ptah-Hotep, Tr. Battiscombe Gunn, London: John Murray, Albemarle Street.
25. Worton, Michael; Still, Judith, (1990), Intertextuality; Theories and Practices, Published by: Manchester University Press.