مقایسه استعاره‌های مفهومی «دنیا» در اشعار سعدی و پروین

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 13، شماره 52، اسفند 1400، صفحه 91-120   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.689400

نویسندگان

ناهید بهمنش¹؛ فروغ کاظمی^{* 2}؛ نرگس جابری نسب³

¹دانشجوی دکتری گروه زبانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه زبانشناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران(نویسنده مسؤول)

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

براساس نظریة استعاره مفهومی، نظام مفهومی در ذهن انسان ماهیّتی استعاری دارد و استعاره‌ها ارکان اصلی انتقال مفاهیم انتزاعی هستند. در پژوهش پیش‌رو، مسئلة اصلی آن است که «شیوة مفهوم‌سازی استعاری «دنیا» در قصیده‌ها و قطعه‌های سعدی و پروین چگونه است؟». هدف اصلی پژوهش آن است که پی‌ببریم مفهوم‌سازی دنیا، دیدگاه غالب این دو شاعر را نسبت‌به دنیا چگونه بازنمایی می‌کند. پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شد. نتایج حاصل از بررسی‌داده‌ها شامل 229 استعاره در حوزة مقصد دنیاست که از قصیده‌ها و قطعه‌های دو شاعر نمونه‌گیری و ارزیابی شد. یافته‌ها نشان می‌دهد حوزه‌های مبدأ شیء، انسان، ساختمان، سفر، حیوان، دریا، مزرعه، اقتصاد و تجارت و جنگ در اشعار هر دو شاعر بیان شده است. استعارة ‌سرزمین و ملک تنها در اشعار سعدی یافت شد؛ درحالی‌که حوزه‌های مبدأ باغ، معدن، قصه، جادو، کوه، دیو و اژدها، ورزش، چاه، خیمه و چادر، آتش، غذا، دشت، محکمه‌گاه، صاعقه، مکتب و مدرسه، کندو، گیاه، کمینگاه و دِه تنها در اشعار پروین نمود یافته‌ است. سعدی غالباً از حوزة مبدأ شیء، و پروین از حوزة مبدأ انسان برای مفهوم‌سازی دنیا استفاده می‌کند؛ پروین با انسان‌نگاریِ پدیدة دنیا به مجموعه‌ای متنوع از استعاره‌ها دست یافته است که چگونگی درک از دنیا و چگونگی عملکرد نسبت‌به آن را در چارچوب انگیزه‌ها، ویژگی‌ها و فعالیت‌های انسانی مهیا می‌‌کند. گفتنی است هر دو شاعر حوزة مبدأ «شیء ازدست‌دادنی» را در قصیده و نیز در قطعه به کار گرفته‌اند که می‌تواند مبیّن آن باشد که ایشان دنیا و متعلقات دنیا را شایستة وابستگی و دلبستگی ندانسته‌اند. درمجموع، با آنکه در اشعار پروین تنوع استعاری بیشتری دیده می‌شود، نگرش و اندیشه‌اش نسبت‌به مفهوم دنیا هم‌جهت با سعدی است؛ تاآنجاکه می‌توان گفت پروین در نگاه به دنیا از سعدی تأثیر پذیرفته است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

زبانشناسی شناختی؛ استعارة مفهومی؛ دنیا؛ قصاید و قطعات سعدی و پروین

مراجع

1. استوار نامقی، سیّد‌ محمد (1395)، «بررسی تطبیقی استعاره‌های مفهومی مشترک رباعیات خیام و طلاسم»، ادبیات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة 8، شمارة 15، 1‑21.
2. اعتصامی، پروین (1396)، دیوان اشعار، تهران: نشر ثالث.
3. خراسانی، فهیمه؛ غلامحسین‌زاده، غلامحسین (1397)، «استعاره مفهومی: نقطه تلاقی تفکر و بلاغت در قصاید ناصرخسرو»، فنون ادبی، دورة 10، شمارة 1، 71‑84.
4. سعدی، شیخ مصلح الدین (1381)، کلیات، نسخة تصحیح‌شده محمدعلی فروغی، تهران: نشر پیمان.
5. صبوری، نرجس بانو؛ ذبیح‌نیا عمران، آسیه (1397)، «بررسی مفهوم‌سازی‌های "چشم" در غزلیات حافظ از دیدگاه شناختی»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، دورة 7، شمارة 2، 115‑134.
6. طالبیان، یحیی؛ سیدکاشانی، سیّده نرجس (1398)، «بررسی تطبیقی استعاره‌های مفهومی دایره در دیوان شمس مولانا و اشعار جان دان»، ادبیات تطبیقی، دورة 11، شمارة 20، 149‑163.
7. عبیدی، حسینیه؛ رومیانی، بهروز (1398)، «استعارة مفهومی عشق در آثار نظامی»، زیبایی‌شناسی ادبی، دورة 10، شمارة 41، 53‑76.
8. کارگر، شهرام؛ زارع، میثم؛ شعبانی، بهرام (1399)، «بررسی نقش نور در مفهوم‌سازی عشق در غزلیات حافظ»، مجله ادبیات و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، دورة 2، شمارة 3، 212‑234.
9. گرجی، مصطفی؛ صارمی، محمود (1392)، «بررسی استعاره مفهومی "رفتن" در شعر قیصر امین‌پور برپایة معناشناسی شناختی»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، دورة 10، شمارة 39، 133‑154.
10. لیکاف، جرج؛ جانسون، مارک (1395)، استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم، ترجمة هاجر آقاابراهیمی، تهران: نشر علم.
11. مختاری، علی (1376)، «شرحی بر حدیث الدنیا مزرعة الاخره از شهید ثانی»، فصلنامه پیام حوزه، شمارة 14، 113‑131.
12. مراد، ندا؛ حسنوند، امیرحمزه (1396)، «کاربرد استعاری دنیا در شعر پروین با رویکرد شناختی»، تهران: سومین کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، https://civilica.com/doc/749047.
13. El-Amin, M. (2017), “Conceotual metaphors of Love in ‘Happy new year’- A poem by Suad Al Sabah”, US-Chaina Foreign Language, 15 (9): 582-592.
14. Evans, V. & Bergen, B. & Zinken, J. (2007), The Cognitive Linguistics Readers, USA: Equinox Publications.
15. Geraerts, D. (2006), Cognitive Linguistics: Basic Readings, Mouton De Gruyter.
16. Kovecses, Z. (2009), “Metaphor and Poetic Creativity: A Cognitive Linguistic Account”, Journal Acta Universitatis Sapientiae, Philologica, University Eötvös Loránd, 1 (2): 181-196.
17. Lakoff, G. (1993), The contemporary theory of metaohor, Cambridge: Cambridge University Press.
18. Lakoff, G. & Johnsen, M. (1999), Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and its challenges to Western Thought, Chicago: University of Chicago Press.
19. Lakoff, G. & Johnsen, M. (2003), Metaphors we live by, Chicago: University of Chicago Press.
20. Lee, D. (2001), Cognitive Linguistics, New York: Oxford University Press.
21. Mufeed, A. (2020), “Conceptual metaohors of time in sonnets of Shakespeare: A cognitive linguistic approach”, English language and Literature studies, 10 (2): 1-16.
22. Talmy, L. (2000), Towards a cognitive semantics, Cambridge, MA: MIT Press.
23. Yang, X. (2015), “Retracted: A Cognitive Poetic Approach to the Function of Metaphor”, China: Journal of Advances in Literary Study, 3 (3): 84-88.