بررسی مؤلّفه ‏های «خودشکوفایی» در شخصیّت زال برپایة نظریة روان‏شناختی مزلو

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 13، شماره 52، اسفند 1400، صفحه 121-160   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.689401

نویسندگان

فخری زارعی^{* 1}؛ سید کاظم موسوی²؛ علی محمدی آسیابادی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد(نویسنده مسؤول)

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهرکرد

چکیده

بررسی و پژوهش در حوزة ادبیات، در ارتباط با علوم مختلف ازجمله روان‏شناسی، جامعه‏شناسی، تاریخ، زبان‏شناسی و... نشان‏دهندة قابلیت‏های چندگانة گسترة ادبیات است. در میان علوم مختلف، روان‏شناسی رابطة تنگاتنگی با ادبیات دارد و می‏توان آن را در تحلیل آثار ادبی به کار برد. از میان شاخه‏های متعدّد آن، روان‏شناسی شخصیّت ابزار مناسبی برای بررسی شخصیّت‏های داستانی است. در میان نظریات متعدّد شخصیّت، الگوی هرمی آبراهام مزلو، روان‏شناس انسان‏گرای امریکایی، شاخص و فرایندی است که می‏توان از آن در بازشناسی شخصیّت‏ها استفاده کرد. این هرم، الگوی مناسبی برای شناخت ویژگی‏های انسان کمال‏طلب و خواستارِ تحقّق خود، در متون ادبی است. آنچه از فرایند این نظریه بر روی شخصیّت‏ها و تبیین جایگاه آن‏ها مهم به نظر می‏آید، جنبة تعلیمی و الگویی و تربیتی آن است. اینکه شخصیّتِ به‏کمال‏رسیده و خودشکوفا چه آموخته‏ها و تجربیاتی کسب کرده است، از جنبة شاخص‏های تربیتی و اخلاقی بسیار مهم می‏نماید. از بین آثار مختلف ادبی، شاهنامة فردوسی از آثار انسان‏گراست؛ نژاد، گوهر، هنر و خرد، چهار عنصری است که به تأکید فردوسی می‏تواند فرد را در ذهن و عمل به تکامل برساند. انسان در شاهنامه از واقعیت و فراواقعیت، تعقّل و تعهّد و در کلامی گسترده، خرد و اسطوره برخوردار است. خویشکاری شخصیّت‏های شاهنامه زمینه‏ای است که می‏تواند در شناسایی مرتبة انسانی آن‏ها کمک کند. بازشناخت روانی و شخصیّتی آن‏ها و اینکه آیا با بررسی روان‏شناختی شخصیّت‏ها می‏توان به شناخت دیگر از آن‏ها رسید، پرسش محوری این پژوهش است. این پژوهش به‏شیوة توصیفی‏تحلیلی می‌کوشد تا نشان ‏دهد در میان شخصیّت‏های متعدّد این اثر، زال می‏تواند مصداق فرد خودشکوفا در نظریة مزلو باشد. او از شخصیّت‏های برجستة شاهنامه است که از ویژگی کامل پیوند خرد و اسطوره برخوردار است و توانسته است به مرحلة خودشکوفایی برسد. یافتة مهم این جستار آن است که زال الگوی خواستاران تحقّق خود است و شخصیّت اسطوره‏ای ـ حماسی او دارای ویژگی‏های افراد اخلاق‏مدار و خودشکوفاست. از ویژگی‏های او، ادراک روشن از واقعیات، مسئله‏مداری، فرهنگ‏ناپذیری، خودانگیختگی، خوی مردم‏گرایی، پذیرش دیگران، خود و طبیعت است.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ زال؛ مزلو؛ خودشکوفایی

مراجع

. آیدنلو، سجاد (1390)، دفتر خسروان، چاپ اول، تهران: سخن.

2. ال پتری، هربرت (1382)، «آبراهام مزلو و خودشکوفایی»، ترجمة جمشید مطهری طشی، مجلة معرفت، شمارة 69، 94‑100.
3. امّامی، نصرا... (1393)، مبانی و روش‏های نقد ادبی، چاپ پنجم، تهران: جامی.
4. امیری خراسانی، احمد؛ صرفی، محمدرضا؛ ایران‏منش، محمدحسین (1393)، «بررسی توصیه‏های اخلاقی ناصرخسرو بر پایة هرم مزلو»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال 6، شمارة 22، 1‑32.
5. بهزادی‏نژاد، لیلا (1395)، بررسی تطبیقی پیر در غزلیات حافظ و شش دفتر مثنوی مولانا باتکیه‏بر نظریات شخصیّت آبراهام مزلو، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: اسپرهم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
6. پرهام، باقر (1373)، با نگاه فردوسی، مبانی نقد خرد سیاسی در ایران، چاپ اول، تهران: مرکز.
7. خسروی، اشرف (1394)، شاهنامه از دیدگاه روان‏شناسی تحلیلی یونگ، چاپ اول، تهران: علمی و فرهنگی.
8. دارابی، جعفر (1384)، نظریه‏های روان‏شناسی شخصیّت (رویکرد مقایسه‏ای)، چاپ اول، تهران: آییش.
9. داودنیا، نسرین؛ سراج خرّمی، ناصر؛ جولازاده‏اسمعیلی، علی‏اکبر (1393)، «نقد شخصیّت کیخسرو براساس نظر آبراهام مزلو»، نشریة ادبیات حماسی، دورة 1، شمارة 2، 25‑46.
10. ذبیح‏نیا عمران، آسیه (1398)، «بررسی مؤلّفه‏های خودشکوفایی و کمال‏طلبی در تذکرة عرفانی کلام الملوک باباجان قزوینی و نظریات آبراهام مزلو»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال ۱۱، شمارة ۴۳، 39‑56.
11. رستگار فسایی، منصور (1381)، فردوسی و هویت‏شناسی ایرانی (مجموعه مقالات دربارة شاهنامة فردوسی)، چاپ اول، تهران: طرح نو.
12. رضایی، سمیه (1395)، بررسی دگرگونی شخصیّت‏های داستانی در داستان کوتاه فارسی براساس نظریة مزلو، پایان‏نامه دکتری، استاد راهنما: دهقانیان، هرمزگان: دانشگاه هرمزگان.
13. ریاحی، محمدامین (1393)، فردوسی، چاپ ششم، تهران: طرح نو.
14. ستاری، رضا؛ صفار حیدری، حجت؛ محرابی‏کالی، منیره (1394)، «شخصیّت رستم براساس داستان رستم و اسفندیار در شاهنامه و نظریة خودشکوفایی آبراهام مزلو»، متن پژوهی ادبی، دورة 19، شمارة 64، 63‑109.
15. سلامت باویل، لطیفه (1398)، «تحلیل اسطورة زال در شاهنامه براساس نظریات یونگ»، مجلة شفای دل، سال دوم، شمارة سوم، 39‑61.
16. شاملو، سعید (1388)، مکتب‏ها و نظریه‏ها در روان‏شناسی شخصیّت، چاپ نهم، تهران: رشد.
17. شکرکن، حسین؛ نفیسی، غلامرضا؛ برادران رفیعی، علی محمد؛ غروی، سیّد محمد ( 1382)، مکتب‏های روان‏شناسی و نقد آن، ج 2، چاپ دوم، تهران: سمت.
18. شوالیه، ژان، گربران، آلن (1382)، فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه تفضّلی، ج 3، چاپ اول، تهران: جیحون.
19. شولتز، دوان؛ شولتز، سیدنی الن (1398)، نظریه‏های شخصیّت، چاپ چهل‏وسوم، ترجمة یحیی سیّدمحمدی، تهران: ویرایش.
20. شولتس، دوآن (1397)، روان‏شناسی کمال (الگوهای شخصیّت سالم)، چاپ بیست‏وسوم، ترجمة گیتی خوشدل، تهران: پیکان.
21. شیرخدا، طاهره (1397)، بررسی عزّت نفس در شاهنامة فردوسی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: گلشنی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، مجتمع دانشگاهی ولیعصر.
22. صادقی، اسماعیل؛ رئیسی نافچی، راضیه (1399)، «بررسی تصویر شاه ـ انسان کامل در متون نثر تعلیمی (قابوس‏نامه، سیاست‏نامه، اخلاق ناصری، گلستان، سلوک‏الملوک)»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال ۱۲، شمارة ۴۸، 1‑35.
23. فردوسی، ابوالقاسم (1382)، شاهنامه، چاپ دوم، تهران: قطره.
24. فشارکی، حسن (1397)، شاهنامه از دو منظر، چاپ دوم، تهران: نگاه.
25. فیست، جس؛ فیست، گریگوری جی (1390)، نظریه‏های شخصیّت، چاپ ششم، ترجمة یحیی سیّدمحمدی، تهران: روان.
26. کرمی شاهیوندی، قاسم (1391)، تحلیل شخصیّت گشتاسپ و اسفندیار در شاهنامه با رویکرد روان‏شناسی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: صحرایی، لرستان: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
27. کریمی، یوسف (1378)، روان‏شناسی شخصیّت، چاپ پنجم، تهران: نشر ویرایش.
28. کوپر، جی. سی (1380)، فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی، ترجمة ملیحه کرباسیان، چاپ اول، تهران: فرشاد.
29. محسنی اندیس، علی (1396)، تحلیل شخصیّت ملک الشعرا بهار براساس نظریة مزلو با تکیه بر دیوان اشعار، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: طایفی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
30. مختاری، محمد (1369)، اسطورة زال تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملی، چاپ اول، تهران: آگه.
31. ــــــــــــــ (1379)، حماسه در رمز و راز ملی، چاپ دوم، تهران: طوس.
32. مزلو، آبراهام (1367)، انگیزش و شخصیّت، چاپ اول، ترجمة احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
33. ــــــــــــــ (1381)، زندگی در اینجا و اکنون «هنر زندگی متعالی»، چاپ اول، ترجمة مهین میلانی، تهران: فراروان.
34. ــــــــــــــ (1374)، افق‏های والاتر فطرت انسان، چاپ اول، ترجمة احمد رضوانی، مشهد: آستان قدس رضوی.
35. مسکوب، شاهرخ (1381)، تن پهلوان و روان خردمند، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
36. موسوی، سیّد کاظم؛ خسروی، اشرف (1395)، پیوند خرد و اسطوره در شاهنامه، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
37. مهدوی دامغانی، محمود؛ صادقی، علیرضا (1397)، «انسان خودشکوفا و خودشکوفایی سعدی با رویکرد تطبیقی به نظریة مزلو»، پژوهشنامة ادبیات تعلیمی، سال 10، شمارة ۴۰، 1‑35.
38. نفیسی، مجید (1374)، «زال بدنشان بر قلّة تنهایی» مجلة آدینه، شمارة 102، 3‑42.
39. یونگ، کارل‏گوستا (1387)، چهار صورت مثالی، ترجمة پروین فرامرزی، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
40. ـــــــــــــــــ (1389)، انسان و سمبول‏هایش، ترجمة محمود سلطانیه، چاپ هفتم، تهران: جامی.