تحلیل فضاهای «وهم، خیال و انزوا» در عرفان و بازتاب آن‌ها بر روح عارف

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 18، شماره 53، آذر 1400، صفحه 133-154   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ندا بصاری¹؛ عزیز حجاجی کهجوق^{* 2}؛ آرش مشفقی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

³گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

چکیده

چکیده
در عرفان اسلامی، به فضای مثالی که در حقیقت فضایی بین روح و مادّه است؛ «فضای میانی» و یا «فضای خیالی» می­گویند که در اصل مظهر ضرورت­پذیری تجلّیّات غیبی بر عارف و محلّ تجمیع اضداد به صورت طرح­های صوری است. شریعت اسلام، عالم برزخ را به عالم خیال تعبیر می­کند. عالم خیال هیچ رابطه­ای با قوّة تخیّل آدمی ندارد و در جایگاهی فراتر از عقل قرار گرفته است. «وهم» یا به تعبیری «خیال واهی»، اغلب با رؤیا می­آمیزد و چه بسا هراس­ها را برای عارف در فضاهای عرفانی برمی­انگیزد. محصور شدن عارف در فضای انزوا و عزلت، تصویری است از دیالکتیک درون و برون او در رویارویی و بازنگری نفس و روح متحیّر خویش. این پژوهش داده­های خود را از طریق مطالعة منابع کتابخانه­ای و با استفاده از روش توصیفی، تحلیل کرده است. در هدف غایی این جستار، تحلیل تا جایی پیش می­رود تا ثابت کند که خیال مرز بین توهّم و واقعیّت است. رؤیاها، عارف متوهّم را در بر می­گیرد و بازتاب این صور معلّقه و موهوم در فضای انزوا که از طریق عالم خیال در روح و ذهن عارف نقش می­بندد؛ می­تواند معیار خلق آثار عرفانی باشد.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: عرفان؛ عارف؛ وهم؛ خیال؛ انزوا؛ بازتاب روحی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

فهرست منابع و مأخذ

1- قرآن کریم.

2- باشلار، گاستون، (1396)، بوطیقای فضا، مترجم: مریم کمالی، مسعود شیربچه، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، چاپ سوّم.

3- برقعی، زهره، (1389)، خیال از نظر ابن سینا و صدر المتألّهین، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیّة قم، چاپ اوّل.

4- چیتیک، ویلیام، (1385)، عوالم خیال ابن عربی و مسئلة اختلاف ادیان، مترجم: قاسم کاکایی، تهران، هرمس، چاپ دوّم.

5- حکمت، نصرالله، (1396)، متافیزیک خیال در گلشن راز شبستری، تهران، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، چاپ سوّم.

6- سهروردی، شیخ شهاب الدّین، (1372)، مجموع مصنّفات، ج(2)، تصحیح و مقدّمه: هانری کربن، تهران، مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.

7- شایگان، داریوش، (1393)، بت­های ذهنی و خاطرة ازلی، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم.

8- شهپراد، کتایون و حسین‌زاده، آذین، (1396)، «بوطیقای مکانی انزوا و تأثیر آن در چگونگی روایت داستان یک شهر» مجلة فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دورة شانزدهم، پاییز 1396، شمارة 1 پیاپی (61)، صفحة 27-14.

9- شهیدی، سید جعفر، (1373)، شرح مثنوی ( شهیدی)، تهران، علمی فرهنگی ج (4)، چاپ دوّم.

10- شیخ بهایی (عاملی)، بهاءالدّین محمّد، (1352)، کلیّات اشعار و آثار شیخ بهاء الدّین محمّد عاملی ( شیخ بهایی)، مصحح: غلامحسین جواهری، تهران، محمودی، چاپ سوّم.

11- طباطبایی، سیّد محمّدحسین، (1395)، نهایه الحکمه، مترجم: علی شیروانی، قم، الزّهرا، چاپ سوّم.

12- عطّار نیشابوری، فریدالدّین، (1388)، اسرارنامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن، چاپ دوّم.

13- ________________، (1384)، تذکره الاولیا، به کوشش: ا.توکلّی، تهران، بهزاد، چاپ چهاردهم.

14- ________________، (1386)، مصیبت نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران،سخن، چاپ دوّم.

15- ________________، (1365)، منطق الطّیر، به اهتمام: سیّد صادق گوهرین، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ چهارّم.

16- علیخواه، محمد علی، (1375)، خواب، رؤیا، روح، تهران، جمال الحق، چاپ اوّل.

17- غزّالی، ابو حامد محمّد و خوارزمی مؤیدالدّین، (1386)، ترجمة احیاء علوم الدّین، ج (1)، مصحّح، حسین خدیو جم، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ ششم.

18- قشیری، ابوالقاسم، (1387)، رساله قشیریّه، مترجم: ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، ویراسته: ایرج بهرامی، تهران، زوّار، چاپ دوّم.

19- کیانی (میرا)، محسن، (1389)، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری، چاپ چهارّم.

20- گوهرین، سیدصادق، (1374)، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران، زوّار، چاپ اوّل.

21- مستملّی بخاری، اسماعیل، (1363)، شرح التعرّف لمذهب التصوّف، مصحّح: محمّد روشن، تهران، پارسه، چاپ سوّم.

22- معصومیان، پروین، (1391)، فضا و عرفان، تهران، جنگل جاودانه، چاپ اوّل.

23- مقدّسی، مطهّربن طاهر، (1374)، آفرینش و تاریخ، ج(2)، مترجم: محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه، چاپ اوّل.

24- مولانا، جلال الدّین محمّد، (1375)، مثنوی معنوی، به تصحیح و پیش گفتار: عبدالکریم سروش، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اوّل.

25- نسفی، عزیزالدّین، (1390)، کتاب الانسان الکامل، مصحّح: ماژیران موله، مترجم: ضیاءالدّین دهشیری، تهران، طهوری، چاپ یازدهم.

26- همدانی، عین القضات، (1341)، تمهیدات، مصحّح: عفیف عسیران، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اوّل.