بررسی محتوایی کلیله‏ ودمنة منظوم قانعی طوسی برپایة مکتب سودگرایی اخلاقی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 13، شماره 49، خرداد 1400، صفحه 1-28   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2021.689605

نویسنده

آسیه ذبیح نیا عمران^*

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور یزد

چکیده

قانعی طوسی در قرن هفتم هجری کلیله‏ودمنة بهرامشاهی با انشای نصرالله منشی را در 10548 بیت در بحر متقارب به نظم کشید. کلیله‏ودمنه اثری اخلاقی است که می‏توان آن را براساس نظریات اخلاقی بررسی کرد. یکی از این مکتب‌ها، سودگرایی اخلاقی است. دیدگاه سودگراییْ نظام اخلاقی هنجاری است که ملاک اخلاقی‏بودن فعل را اصالت لذت می‏داند. از دیدگاه این مکتب، ارزش‏ها تا جایى سزاوار حفظ و ارتقاء هستند که تفسیرشدنی و تأویل‏پذیر به منافع رفاهى فردی و لذت جمعی باشند؛ اما هموراه سود فرد بر جمع ترجیح دارد. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی می‏کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد: کدام یک از اقسام سودگرایی اخلاقی در کلیله‏ودمنة منظوم قانعی طوسی بسامد بسیاری دارد؟ براساس دستاورد این پژوهش، با اینکه کلیله‏ودمنه اثری اخلاقی است، بیشترین سود اخلاقی مدّنظر در این متنِ ادبی، سود فردی است. باید سود فردی را بر منافع جمعی ترجیح داد؛ تا‏جایی‏که کلیله و دمنه به پادشاه امر می‏کنند، اگر زیردستی هم‏رتبة او شده است، باید آن را از میان بردارد.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

کلیله ‏ودمنة منظوم؛ قانعی طوسی؛ سودگرایی؛ لذت‌گرایی؛ اخلاق

مراجع

1. آهی، محمد؛ مهربانی ممدوح، فاطمه (1393)، «عمل‏گرایی (پراگماتیسم در کلیله‏ودمنه)»، متن‏پژوهی ادبی، سال 18، شمارة 61، 63‑82.
2. آیدنلو، سجاد (1397)، «قانعی طوسی مقلّدِ کمترشناخته شده فردوسی»، جستارهای ادبی، شمارة 200، 55‑90.
3. اترک، حسین (1384)، «سودگرایی اخلاقی»، نقد و نظر، شمارة 37‑38، 264‑300.
4. افلاکی، شمس‏الدین احمد (1375)، مناقب‏العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
5. براندت، ریچارد (1379)، «اشکالات واقعى و ادعایى سودگرایى»، ترجمة محمود فتحعلى، ارغنون، شمارة 16، 227‑245.
6. بلاگ، مارک ( 1375)، اقتصاددانان بزرگ قبل از کینز، ترجمة غلامعلی فرجادی، [بی‏جا]: وثقی.
7. پیلی، ویلیام (1379)، «برهان نظم»، ترجمة حسین نوروزی، کلام اسلامی، شمارة 33، 113‑121.
8. تاتاری، غلامرضا (1388)، نام­آوران توس، مشهد: ضریح آفتاب.
9. خشایشی اردستانی، احمد (1388)، سیر تاریخی ‏اندیشه‏های سیاسی در غرب از افلاطون تا نیچه، چاپ چهارم، تهران: آوای نور.
10. پازارگاد، بهاءالدین (1348)، تاریخ فلسفه‏ سیاسی، چاپ سوم، تهران: زوار.
11. پالمر، مایکل (1385)، مسائل اخلاقی، ترجمة علیرضا آل‏بویه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
12. پولادی، کمال (1388)، تاریخ اندیشة‏ سیاسی در غرب از ماکیاولی تا مارکس، چاپ پنجم، تهران: مرکز.
13. راسل، برتراند (1393)، جهانی که من می‏شناسم، ترجمة روح‏الله عباسی، تهران: نشر کتاب‏های جیبی.
14. زرّین‏کوب، عبدالحسین (1369)، با کاروان اندیشه، تهران: امیرکبیر.
15. ژید، شارل (1370)، تاریخ عقاید اقتصادی، جلد اول. ترجمة کریم سنجابی، تهران: دانشگاه تهران.
16. ساباین، جرج (1353)، تاریخ نظریات سیاسی، جلد دوم، ترجمة بهاءالدین پازارگاد، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
17. سبزیان موسی‏آبادی، علیرضا؛ شعیب، بهمن (1389)، «پراگماتیسم و سیاست؛ بررسی و نقد پراگماتیسم در قلمرو سیاست و حکومت»، فصلنامة تحقیقات سیاسی و بین‏المللی، شمارة 5، 89‑123.
18. ستوده، غلامرضا (1373)، مرجع‏شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی، چاپ سوم، تهران: سمت.
19. سرگزی، عباسعلی (1382)، تحقیق در کلیله‏ودمنه و آثار مربوط به آن (کلیلة ابن‏مقفع، کلیلة منظوم قانعی، انوار سهیلی، عیاردانش و...، پایان‏نامة کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمد علوی‏مقدم، دانشکدة ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد.
20. صفا، ذبیح‏الله (1384)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: فردوس.
21. عالم، عبدالرحمن (1381)، تاریخ فلسفه‏ سیاسی غرب عصر جدید و سدة نوزدهم، چاپ پنجم، تهران: انتشارات وزارت خارجه.
22. فرانکنا، ویلیام کی (1383)، فلسفة اخلاق، ترجمة هادی صادقی، قم: کتاب طه.
23. فؤاد حیدری، محمد (1397)، «بررسی تحلیلی مصادیق سودگرایی اخلاقی در گلستان سعدی»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارة 13، 73‑78.
24. قانعی طوسی، احمد بن محمود (1358)، کلیله‌ودمنة منظوم، تصحیح ماگالی تودوا، چاپ اول، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
25. لارنس، سی بکر (1378)، تاریخ فلسفة اخلاق غرب، ترجمة گروهی از مترجمان، قم: انتشارات مؤسسه امام خمنیی.
26. کاپلستون، فردریک (1399)، تاریخ فلسفه، جلد اول، ترجمة سیّد جلال‏الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی.
27. کمپبل، ریچموند (1380)، «خودگروی»، ترجمة امیر خواص، مجموعه مقالات فلسفة اخلاق، ویراستة لارنس بکر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1‑242.
28. کری، جان ( 1379)، فلسفة سیاسی، ترجمة خشایار دیهمی، چاپ اول، تهران: طرح نو.
29. نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران: نشر فروغی.
30. مصباح یزدی، مجتبی (1378)، فلسفة اخلاق، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
31. مور، جرج ادوارد (1385)، مبانی اخلاق، ترجمة غلامحسین توکلی و علی عسگری یزدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
32. مینوی، مجتبی (1374)، فهرستوارة کتابخانة مینوی و کتابخانة مرکزی پژوهشگاه، به کوشش محمدتقی دانش‏پژوه و ایرج افشار، تهران: کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد.
33. Scarre, Geoffrey (1998), Utilitarianism, in Encyclopedia of Applied Ethics, Academic press.
34. Stark، w. Jeremy Bentham¢s (1952), Economic writings, vol III, London: Allen and Unwin.