بازتاب مضامین عرفانی و اخلاقی در حدائق‌الانوار محمدصادق قومشمی

عرفان اسلامی

مقاله 15، دوره 19، شماره 71، فروردین 1401، صفحه 297-314   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهین فرحمند¹؛ سیدمحمود سیدصادقی^{* 2}؛ شمس‌الحاجیه اردلانی³

¹دانشجوی دکتری تخصصی زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.

²استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.نویسندۀ مسئول: [e-mail]

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.

چکیده

نسخۀ خطی حدائق­الانوار، رسالۀ مفصّلی است در عرفان و توحید. با نثری ساده و مرسل که مؤلف در فصل اول مقدّمه، شرح‌حال خودش را ذکرنموده­است. نویسنده، کتابش را در هشت حدیقه و هر حدیقه در چند گلزار و شجره تنظیم­کرده و در آن اشعار و حکایات زیادی از شاعران و نویسندگان دیگر آورده­است. حکایت‌های حدائق­الانوار، نمونه‌ای از ادبیّات داستانی در متون نثر عرفانی فارسی است. نویسنده، در این کتاب مضامین تعلیمی، اخلاقی و عرفانی را به بهترین شکل بیان­نموده­است. در این مقاله برآنیم تا برجسته‌ترین آموزه‌های عرفانی و اخلاقی قومشمی از جمله طلب، عشق، معرفت، توحید، فقر و فنا، مبارزه با نفس، نکوهش دنیا و دنیاپرستان، ریاضت، یقین، قرب، انسان کامل و ...را بنمایانیم. بررسی‌ها نشان­می‌دهد که قومشمی در حدائق­الانوار، برای تبیین موضوعات عرفانی، به استفاده از اساطیر مختلف ملی و مذهبی دست‌زده­است. بیشترین توجّه نویسنده، به اساطیر مذهبی بعد از اسلام است که در این ‌بین، شخصیّت‌هایی چون پیامبر(ص) و امام­علی(ع) و امام­زمان(عج) بن‌مایۀ اصلی نوشتۀ او را تشکیل­می‌دهند. اساطیر دینی قبل از اسلام، در درجۀ دوم استفاده­قراردارند و اساطیر ملی با فاصله‌ای کم در درجۀ سوم اهمیّت قرارمی‌گیرند. قومشمی از اساطیر ملی نیز برای تبیین مفاهیم مذهبی و عرفانی بهره­جسته­است. وی گاه برای برجسته‌تر­کردن مفاهیم عرفانی، به بازگویی اساطیر گذشته پرداخته­است.

کلیدواژه‌ها

حدائق‌الانوار؛ قومشمی؛ مضامین عرفانی؛ اخلاق

مراجع