نقد و تحلیلِ تمثیل‌های تصویری، در رسالۀ مقامات‌القلوبِ ابوالحسین نوری با تکیه بر نظریه‌های پژوهشی پُل نویا

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 18، شماره 67، تیر 1401، صفحه 72-43   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.689681

نویسندگان

منیژه پولادی^{* 1}؛ امیرحسین همتی²؛ عطا محمد رادمنش³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد،ایران

²دانشیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران

³استاد مدعو گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.

چکیده

در عرفان، بیشتر از مسائلی بیان‌ناپذیر و غیرمحسوس سخن به میان می‌آید که اهل طریقت با آن در ارتباط هستند. در متون عرفانی، مؤّلف با به کارگیری زبان ارجاعی از امکانات ادبی زبان از جمله «تمثیل» استفاده می‌کند تا به تبیین مفاهیم انتزاعی بپردازد. عمده‌ترین هدف تمثیل‌ها تعلیم سالک برای طی مراحل سلوک و شوق رسیدن به کمال است. بازیابی تمثیل‌ها در متون عرفانی یکی از راه‌های دستیابی به آموزه‌ها و اصول مورد نظر عرفاست. کاربست زبان تمثیلی در عرفان، به «ابوالحسین نوری» منسوب است. در پژوهش حاضر ضمن اشاره‌ای کوتاه به مباحث مربوط به پیشینه و کارکرد تمثیل، با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی اطلاعات و منابع کتابخانه‌ا‌‌‌ی، محتوا و درونمایۀ رسالۀ «مقامات‌القلوب» و گونه‌های تمثیل از قبیل تمثیل‌های قرآنی، استعاره و تشبیهات تمثیلی، با تکیه بر نظریه‌های  پژوهشی «پُل نویا» از منظر مبانی نظری، بازیابی و تحلیل شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مقامات و اصول مورد نظر اهل طریقت، در انتزاعی‌ترین شکل خود، در این رساله جای گرفته‌اند. تمثیل غیر روایی تصویر معنا، به همراه استعاره، تشبیهات و اضافه‌های تمثیلی، از پربسامدترین نوع تمثیل در رسالۀ مقامات‌القلوب هستند.

کلیدواژه‌ها

ابوالحسین نوری؛ رسالۀ مقامات‌القلوب؛ زبان تمثیلی؛ تمثیلِ غیر روایی؛ تمثیلِ تصویر معنا

مراجع

قرآن کریم.

اکبری، منوچهر و مریم علینژاد. 1396.«جلوه‌های تصویری اندیشه‌های عرفانی عزیزالدین نسفی در رسالۀ انسان کامل». فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). ش1. صص 184ـ169. 

بهبهانی، مرضیه. 1387. «تمثیل،آیینۀ اجتماع سیری در تمثیل‌های عرفانی در آثار عطار و مولانا». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش13. صص76ـ43.

تبریزی، شمس. 1377. مقالات شمس. تصحیح محمد علی موحد. چ2. تهران: خوارزمی.

جرجانی، عبدالقاهر. 1361. اسرار البلاغه. ترجمۀ جلیل تجلیل. چ1. تهران: دانشگاه

ـــــــــــــــــ . 1368. دلایل الاعجاز فی القرآن. ترجمۀ محمد رادمنش. تهران: آستان قدس رضوی.

جعفری، محمد تقی. 1357. مولوی و جهان‌بینی‌ها. چ1. تهران: بعثت.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1379. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیر کبیر.

سکاکی، یوسف‌بن ابی بکر. 1973. مفتاح العلوم. بیروت: المکتبة العلمیه الجدیده.

سلمانی، یاسمن و قدرت الله خیاطیان. 1398. «بررسی عوامل زمینه‌ساز معنا در نگرش ابوالحسین نوری و ویکتورفرانکل». ادیان و عرفان. ش1. صص 89ـ69.  

ـشمیسا، سیروس. 1378. بیان. تهران: فردوسی.

طهماسبی فرهاد و شهین ایامی بدرلو. 1395. «بازتاب تمثیلی نفس اماره در مثنوی مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش42، صص 207ـ183)

عابدی، محمدرضا و همکاران. 1397. « بررسی تطبیقی منازلِ سلوک عرفانی در تصوّف اسلامی و عرفانِ یهود مرکاوا و قبالا». الهیات تطبیقی. ش 19. صص 66ـ49.

کلابادی، ابوبکر محمد. 1371.  التعرف لمذهب اهل تصوف. به کوشش دکتر محمد جواد شریعت. چ1. تهران: اساطیر.

لوقا، یوحنا. 1865م.  انجیل متی. الترجمات العربیة الحدثه الکتاب المقدس. ترجمۀ فان دایک. بیروت: الکنیسۀ القبطیة الاردو کسیة.

میبدی، محمد. 1357. کشف الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ9. تهران: امیرکبیر.

مجد، امید. 1389. «جایگاه و آثار ابوالحسین نوری در عرفان». نثر پژوهی ادب فارسی. ش27. صص 304ـ283. 

نوری، ابوالحسین. 1386. رسالۀ مقامات‌القلوب. تصیح پُل نویا. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: پژوهشگاه علوم.

نویا، پُل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

واعظ، سعید و همکاران. 1393. «نگاهی به کاربرد تمثیلِ شجرۀ طیبه در بازنمود اصطلاحات عرفان و تصوف با مصادیق کلمۀ طیبه». فصلنامة تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). ش2. صص 366ـ347.    

هجویری، ابوالحسن. 1384. کشف المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ2. تهران: سروش

هاشمی، احمد. 1383. جواهر البلاغه. چ2. تهران: موسسۀ صادق.