تقریرهای صوفیه از اسقاط تکلیف شرعی در طایفه عقلاءالمجانین با تأکید بر دیدگاه ابن‌عربی و عین‌‌ القضات همدانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 18، شماره 67، تیر 1401، صفحه 150-127   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.689682

نویسندگان

علی رحیمی¹؛ هاتف سیاه کوهیان^{* 2}؛ جمشید صدری³

¹دانشجوی دکتری تخصصی گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

²استادیار گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

³دانشیار گروه ادیان وعرفان، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، تاکستان، ایران

چکیده

در متون عرفانی اسقاط تکالیف شرعی عقلاءالمجانین از جمله موضوعات پربسامدی است که با تقریرهای گوناگونی بیان شده است. این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به روشن کردن رهیافت‌های نظری صوفیه در رواداشت اسقاط تکالیف شرعی در عقلاءالمجانین و بازشناسی عوامل این اسقاط از نظر آن‌ها پرداخته است. بر این اساس مقاله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که در انسان‌شناسی عرفانی صوفیه مخاطب تکالیف شرعی در عقلاءالمجانین کدام قوه است و آیا با زوال عقل متعارف، قوه دیگری در آن‌ها محل تکلیف شرعی می‌گردد؟ همچنین با توجه به برخورداری عقلاءالمجانین از نوعی عقل، آیا می‌توان آن‌ها را مانند سایر عقلا مکلّف به انجام تکالیف شرعی دانست؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رهیافت اصلی صوفیه در این باب، اعتقاد به معذوریت عقلاءالمجانین به واسطه غلبه حال بر آن‌ها و برخورداری آن‌ها از حالات سُکر صوفیانه در اثر دریافت واردات غیبی است. در برخی از تقریرهای صوفیانه زوال عقل و پیرو آن سقوط تکالیف شرعی از عقلاءالمجانین موهبتی از سوی خدا برای آن‌ها در نظر گرفته شده‌ است و برخی از صوفیه سکر باطنی آن‌ها را به منزله نماز دائم آن‌ها دانسته‌اند. هدف از این پژوهش بازشناسی علل عدم التزام عقلاءالمجانین به تکالیف شرعی از منظر صوفیه به‌ویژه ابن‌عربی و عین ‌القضات است.

کلیدواژه‌ها

عقلاءالمجانین؛ تکلیف شرعی؛ تصوف اسلامی؛ غلبه حال؛ ابن‌عربی

مراجع

قرآن کریم.

آقاحسینی، حسین. 1377. «نقد و تحلیل دیدگاه‌هایی درباره عقلاء مجانین». فصلنامه نثر پژوهی ادب فارسی. دانشکده ادبیات دانشگاه کرمان. ش4. صص17ـ1.

آقانوری، علی. 1381. «تصوف و شریعت». فصلنامه هفت آسمان. قم. ش 16. صص 266-233.

ــــــــــــ . 1382. «سقوط تکالیف شرعی از دیدگاه عارفان». مجموعه مقالات کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی. صص 58-11  

ابن‌الجوزی، ابوالفرج. 1406ق. صفه‌‎الصفوه. به کوشش محمود فاخوری. چ3. بیروت: دارالمعرفه.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1975. الفتوحات المکیّه. ج1. چ1. بیروت: دارالصادر.

اقبالی‌فر، حمید. 1395. رساله دکتری با عنوان «ثبوت و سقوط تکالیف شرعی از منظر عرفان اسلامی». به راهنمایی علی امینی‌نژاد. دانشگاه باقرالعلوم قم.

انصاری هروی، خواجه عبدالله. 1362. طبقات الصوفیه. تصحیح محمدسرور مولایی. چ1. تهران: توس.

پورجوادی، نصرالله. 1366. «تحلیلی از مفاهیم عقل و جنون در «عقلاء مجانین». مجله معارف. س4. ش11. صص222ـ192.

ــــــــــــــــــ . 1372. بوی جان. چ1. تهران: مرکز نشردانشگاهی.

ــــــــــــــــــ . 1374. عین‌القضات و استادان او. چ1. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1382. دیدار با سیمرغ . چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حسین‌آبادی، مریم و محمود الهام‌بخش. 1385. «دیوانگان سخنگویان جناح معترض جامعه در عصر عطار». فصلنامه کاوش‌نامه. ش 13، صص73ـ54.

حسینی طهرانی، سیّدمحمد حسین. 1429ق‏. روح مجرد. چ9. مشهد: علامه طباطبایى.

جامی، نورالدّین عبدالرحمن. 1858م. نفحات‌الانس. چ1. کلکته: لیسی.

رحیمی، فاطمه. 1387. «جنون الهی و ظرائف توحید مجذوبان الهی از دیدگاه عطار نیشابوری». فصلنامه عرفان اسلامی. ش18. صص256ـ222.      

ریتر، هلموت. 1377. دریای جان. ترجمه عباس زریاب خویی. ج1. چ1. تهران: ­.الهدی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1369. دنباله جستجو در تصوف. چ4. تهران: امیر کبیر.

ـــــــــــــــــــــ .  1380. صدای بال سیمرغ. چ5. تهران: سخن.

سراج طوسی، ابونصر. 1944. اللمع فی التصوف. چ1. لیدن: نیکلسون.

سیاه‌کوهیان، هاتف. 1388. «جنون الهی در تصوف و ادبیات عرفانی». فصلنامه عرفان اسلامی. دانشگاه زنجان. ش21. صص96ـ68.

ـــــــــــــــــ . 1388. «دیوانه‌نمایی و دیوانه‌نماها در مثنوی معنوی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش15. صص156ـ123. 

سیاه‌کوهیان، هاتف. 1391. «عقلاءالمجانین و اطوار و کیفیت جنون آنها در فتوحات مکیه ابن‌عربی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش29. صص35ـ12.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1905م. تذکرةالاولیاء. به تصحیح رینولد نیکلسون‏. ج2و1. چ3. لیدن: لیدن.

ــــــــــــــــــــــــ . 1374. منطق‌الطیر. تصحیح سیّدصادق گوهرین. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

عین‌القضات همدانی. 1373. تمهیدات. تصحیح عفیف عسیران. چ4. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــــ . 1377. نامه‌ها. به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. ج3و2و1. چ3. تهران: اساطیر.

غزّالی، ابوحامد محمد. 1386. احیاء علوم‌الدین. ترجمه محمد خوارزمی. چ5. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

غنی، قاسم. 1375. تاریخ تصوف در اسلام. ج2. چ7. تهران: زوار.

قشیری، ابوالقاسم. 1374. رساله قُشیریه. ترجمه بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

کاظمی‌فر، معین. 1392. «کارکرد سیاسی و اجتماعی دیوانگان دانا بر پایه حکایات مثنوی‌های عطار». فصلنامه ادب پژوهی. ش24. صص46ـ27.

کهریزی، زهرا و عباسعلی منصوری. 1399. «فرجام نفوس ناقصه از منظر آیات و روایات». معرفت کلامی. ش2. صص 89-106.

مدرسی، فاطمه. 1386. «شطح عارف و گستاخی دیوانه در مثنوی­های عطار». فصلنامه نامه فرهنگستان. ش3، صص106ـ84.     

محمّدبن منور میهنی. 1366. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید ابوالخیر. تصحیح شفیعی کدکنی. چ1. تهران: آگاه.

مستملى بخارى، اسماعیل. 1363. شرح‌التعرف لمذهب‌التصوف. ج‌ 2 و 4. چ1. تهران: اساطیر.

مظاهری، عبدالرضا. ۱۳۸۰. «اسقاط تکلیف در عرفان اسلامی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران. ش160. صص538ـ525. 

مولوی، جلال‌الدین. 1375. مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون. چ1. تهران: ناهید.

مکّی، ابوطالب. 1995م. قوت‌القلوب فی معامله‌المحبوب. به کوشش سعید نسیب مکارم. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیه.

نیشابوری، ابوالقاسم. 1978. عقلاءالمجانین. تصحیح عمرالاسعد. چ1. بیروت: دارالنفائس.

هجویری، علی‌بن عثمان. 1380. کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. چ7. تهران: طهوری.