بررسی تحلیلی پیوند ضحاک ماردوش با نهوشه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 8، دوره 18، شماره 67، تیر 1401، صفحه 224-203   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.689685

نویسندگان

علی فرزانه قصرالدشتی^{* 1}؛ محمود رضایی دشت ارژنه²؛ فرخ حاجیانی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش حماسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³دانشیار فرهنگ و زبان ایران باستان دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

حماسه‌ها و اساطیر ایران و هند به دلیل ریشه‌های مشترک، همسانی‌های بسیاری دارند. یکی از شخصیت‌های حماسه‌های ایرانی که خویشکاری‌های او در هند بسیار تکرار شده،‌ ضحاک است. پژوهش‌گران ویشوه‌روپه را به دلیل سه‌سر بودن و وریتره را به دلیل ارتباط با خشکسالی هم‌سان هندی ضحاک می‌دانند، اما داستان گناه ایندرا و رسیدن حکومت او به نهوشه همسانی‌های بسیاری با داستان گناه جمشید و رسیدن ضحاک به پادشاهی دارد. در روایت‌های هند و ایرانی ایندرا و جمشید از نمونة گناه‌کارانی هستند که فرة خود را از دست می‌دهند، اما ضحاک و نهوشه به عنوان جانشینان ایشان، پس از انجام بزه‌هایی همسان چون چشم‌داشت به همسران پادشاه پیشین، خوارداشت روحانیون و ایجاد بدعت در دین و اجتماع، خود از پادشاهی خلع شده و در مکان‌هایی که جهان زیرین هستند، اسیر می‌شوند. در این جستار به بررسی تحلیلی و تطبیقی اشتراکات این داستان‌ها در شاهنامه، مهابهارت و دیگر روایت‌های هند و ایرانی پرداخته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بر خلاف نظر بسیاری از پژوهش‌گران که ضحاک را با ویشوه‌روپه یا وریتره تطبیق می‌دهند، در روایت‌های هندی نهوشه تطابق بیشتری با ضحاک دارد.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ جمشید؛ ضحاک؛ مهابهارت؛ نهوشه

مراجع

ادهم، نیما. 1392. «بررسی تطبیقی اهریمنان خشکی در شاهنامه فردوسی و حماسة رامایانا»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. صص18ـ1. 

الیاده، میرچا. 1388. شمنیسم؛ فنون خلسة کهن. ترجمة محمد کاظم مهاجری. چ 2. تهران: ادیان.

ـــــــــــ . 1390. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ 3. تهران: طهوری.

ـــــــــــ . 1397. خدای ناپدید شونده. ترجمة مانی صالحی علامه. چ 1. تهران: نیلوفر.

اوستا. 1385. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ ۱. تهران: دنیای کتاب.

جعفری دهقی، محمود و دشتبان، زهرا. 1392. «بررسی سرانجام جمشید، پادشاه اساطیری در مآخذ گوناگون»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ش31. صص54ـ39. 

جلالی نائینی، محمدرضا. 1363. توضیحات پنچاکیانه. ترجمة مصطفی خالقداد، چ1. تهران: اقبال.

جلالیان چالشتری، محمدحسن. 1393. «از توشتر ودایی تا مرداس شاهنامه»، ایران‌شناسی. ش2. صص32ـ13.

دومزیل، ژرژ. 1383الف. سرنوشت جنگ‌جو. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه. ‌

ــــــــــــ . 1383ب. سرنوشت شهریار. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.

ــــــــــــ . 1384. بررسی اسطورة کاووس در اساطیر ایرانی و هندی. ترجمة شیرین مختاریان و مهدی باقی. چ1. تهران: قصه.

دیکسون‌کندی، مایک. 1390. دانشنامة اساطیر یونان و روم. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: طهوری.

ذکرگو، امیرحسین. 1377. اسرار اساطیر هند. چ۱. تهران: فکر روز.

ذکرگو، امیرحسین. 1394. اسطوره‌شناسی و هنر هند. چ1. تهران: فرهنگستان هنر.

راوندی، مرتضی. ۱۳۶۲. تاریخ اجتماعی ایران. چ1. تهران: امیرکبیر.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش16. صص138ـ111.

رضی، هاشم. 1384. متون شرقی و سنتی زرتشتی. چ1. تهران: بهجت.

روایت پهلوی. 1367. ترجمة مهشید میرفخرایی. چ1. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سرکاراتی، بهمن. 1393. سایه‌های شکار‌ شده. چ3. تهران: طهوری.

عبدلی‌فرد، فریدون. ۱۳۹۵. قوم‌های ایرانی پیش از آریاییان و آریاییان. چ 1. تهران: هیرمند.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. چ1. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی، فرزاد. 1394. «تحلیل تطبیقی اسطورة ضحاک ماردوش»، پژوهش‌نامه ادب حماسی. ش19. صص65₋27.

قلی‌زاده، خسرو. 1392. فرهنگ اساطیر ایرانی. چ3. تهران: پارسه.

کریستین‌سن، آرتور. 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ4. تهران: چشمه.

گزیده‌های ریگ‌ودا. 1385. ترجمة محمدرضا جلالی نائینی. چ۱. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 

گری، جان. 1390. اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلام فرخی. چ2. تهران: اساطیر.

مختاریان، بهار. ۱۳۷۷. «اسطورة فریدون و ضحاک». مجلة ایران‌شناسی. س۱. ش۲. صص371ـ360.

مظفری، علی‌رضا و علی‌اصغر زارعی. 1392. «ضحاک و بین‌النهرین». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش33. صص115‌₋‌85.

مهابهارت. 1358. ترجمة نقیب‌خان. تصحیح محمدرضا جلالی نائینی. چ1. تهران: طهوری.

مهاجرانی‌، عطاءالله. 1369. «اسطورة ضحاک». ادبستان. ش12. صص65ـ62.

مینوی‌خرد. 1385. ترجمة احمد تفضلی. چ4. تهران: توس.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

هنری‌هوک، ساموئل. 1391. اساطیر خاورمیانه. ترجمة علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

هینلز، جان‌راسل. 1385. اساطیر ایران. ترجمة باجلان فرخی. چ1. تهران: اساطیر

یارشاطر، احسان. 1331. «ایندرا». یغما. ش46. صص13ـ2. 

یشت‌ها. ۱۳۷۷. ترجمة ابراهیم پورداوود. چ1. تهران: اساطیر.

 

English sources

Macdonell, Arthur A. (1917). A Vedic Reader for Students. London and O.P. Oxford University Press.

Rig Veda. (2020). Translated by R. T. H. Griffith. Retrieved from https://en.wikisource.org/wiki/The_Rig_Veda

West, M. L. Indo₋European Poetry and Myth. New York, U. S. Oxford University Press.