نقد نگرش پراگماتیسمی به ادب تعلیمی در تقابل اخلاق و سیاست (با تکیه بر کلیله و دمنه)

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 18، شماره 54، اسفند 1400، صفحه 145-168   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

رسول کاظم زاده^*

دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تبریز، ایران.

چکیده

چکیده
کلیله و دمنه در قیاس با سایر متون هم دستِ خود از جایگاه ویژه­ای در مباحث نقد روز برخوردار است و به سبب اصول تعلیمی مطرح شده با قالب قصه­های متنوع و دیالوگ­های موجود در اثنای قصه­ها نظر منتقدان را به خود جلب کرده­است. پراگماتیسم دیدگاهی است که نتایج عملی عقاید را به عنوان معیار تعیین ارزش و صدق آنها به کار می­برد. این مقاله بر آن است با روش توصیفی - تحلیلی  با استناد به متن کلیله و دمنه و مباحث نقد روز به این نکته اشاره کند که باید با عنایت به فراداستان­ها، متن را با توجّه به شکل زبانی – روایی سنجید و از برش جملات از بطن داستان و جاری کردن حکم دربارۀ آن خودداری کرد. آنچه گاه با نقد سطحی، عبارات شخصیّت­های منفی داستان­ها را به عنوان ضدّ ارزش مطرح می­کند، در ادامه در تقابل «خیر و شرّ» رنگ می­بازد و جای خود را بر نتیجه­ای اخلاقی و ارزشی می­دهد. کلیله و دمنه در واقع روایتگر وضعیت اجتماعی– اخلاقی عصر خویش است و نسخه­ای که ارائه می­دهد چه بسا با ماکیاولیسم و پراگماتیسم که محصولی چون اومانیسم دارد، بسیار متفاوت است. بررسی ساختار روایی داستان­ها نشان می­دهد سطح زیرداستانی در تبیین ایده اصلی و اندیشه غالب فراداستان است و هر چندگاه روساخت عبارات داستانی کلیله در نگاه اوّل پراگماتیستی باشد ولی با توجّه به فضای داستان و گفتمان حاکم در لایه‌های روایی و نتیجه داستان نمی­توان عبارت پراگماتیسمی یا ماکیاولیستی را بدان اطلاق کرد.

کلیدواژه‌ها

کلید واژه‌ها: نقد؛ ادب تعلیمی؛ کلیله و دمنه؛ پراگماتیسم؛ تقابل اخلاق و سیاست

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد 99.pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن = 4 تیر 1398.jpg

مراجع

فهرست منابع و مآخذ

الف: کتب

1. احمدی، بابک، (1393)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.
2. پالمر، فرانک ر، (1391)، نگاهی تازه به معنی شناسی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: مرکز.
3. حافظ، شمس‌الدّین محمّد، (1385)، دیوان حافظ، به تصحیح: رشید عیوضی، تهران: امیرکبیر.
4. راغب، محمّد، (1391)، دانشنامة روایت­شناسی، تهران: علمی.
5. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1391)، رستاخیز کلمات، تهران: سخن، چاپ اوّل.
6. فتوحی، محمود، (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
7. فرای، نروتروپ، (1372)، تخّیل فرهیخته، ترجمة سعید ارباب­شیرانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم.
8. کلیگز، مری، (1388)؛ درسنامة نظریّه ادبی، ترجمه:­ جلال سخنور/ الاهه دهنوی/ سعید سبزیان، تهران: اختران.
9. منشی، ابوالمعالی نصرالله، (1383)، کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح: مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
10. مولوی، جلال­الدّین محمّد، (1380)؛ مثنوی، به تصحیح و مقدمه قوام­الدّین خرمشاهی، تهران: دوستان.
11. نبیه­حجاب، محمّد، (1961م)، مظاهرالشّعوبیة فی الادب العربی حتّی نهایة القرن الثّالث الهجری، الطَّبعة الاولی، القاهره: مکتبه نهضة مصر.

 

ب: مقالات

1. آهی، محمّد و مهربانی ممدوح، فاطمه، (1393)، «عمل­گرایی (پراگماتیسم) در کلیله و دمنه»، متن پژوهی ادبی، سال 18، شماره 61، صص: 82- 63.
2. خاتمی، محمود، (1381)، «پراگماتیسم و اومانیسم»، فصلنامة علمی پژوهشی فلسفه و کلام دانشگاه تهران، شمارة 4 و 5، صص: 112-97.
3. درّی، زهرا، (1389)، «مقایسة موضوعی کلیله و دمنه (بهرامشاهی) و حدیقه سنایی»، پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، شمارة هشتم، زمستان، صص: 172- 147.
4. دهقانیان، جواد و نیکوبخت، ناصر، (1390)؛ «نقد اخلاق گرایی در کلیله و دمنه با نیم نگاهی به اندیشه‌های ماکیاولی»، فصلنامة علمی – پژوهشی نقد ادبی، سال 4، شمارة 14، تابستان، صص: 159 –
5. رضوانیان، قدیسه و غفوری، عفت­سادات، (1394)، «تبیین شکاف بین سیاست و اخلاق بر مبنای نظریّه ماکیاولی با بررسی پند و اندرز در داستان شیر و گاو کلیله و دمنه»، پژوهشنامة ادبیّات تعلیمی، سال هفتم، شماره بیست وپنجم، بهار 94، صص: 58- 41.
6. رضوی­فر، املی و غفاری، حسین، (1390)، «نشانه­شناسی پیرس در پرتو فلسفه، معرفت­شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم»، نشریّة فلسفه، سال 39، شمارة 2، پاییز و زمستان، صص: 36 –
7. سبزیان­پور، وحید، (1385)، «تأثیر ترجمة عربی کلیله و دمنه بر ادب عربی»، معارف، دوره بیست و دوم، شماره 1و2، صص: 113-85.
8. ــــــــــــــ ، (1387)؛ «بررسی ریشه­های ایرانی کلیله و دمنه»، فصلنامة علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزّهرا (س)، سال هجدهم، شماره 73، پاییز، صص: 104- 77.
9. عبدالهی، محبوبه، (1393)، «تمثیل روایی و انواع آن»، پژوهش­های ادبی، دورة 2، شمارة 2، صص: 129 –
10. مشهور، پروین­دخت و زهرا شاهسونی، (1390)، «شیوه و سبک قصّه­گویی و شخصیّت‌پردازی در کلیله و دمنه»، فصلنامة تخصصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 4، شماره 4، شماره پیاپی 14، صص: 234 –
11. نورایی، الیاس و مجتبی یاور، (1392)؛ «نسبت اخلاق و سیاست در اندیشة سعدی شیرازی»، پژوهشنامه ادبیّات تعلیمی، سال پنجم، شمارة هجدهم، تابستان، صص: 170 –
12. وفایی، عبّاسعلی و سمیه آقابابایی، (1392)؛ «بررسی کارکرد تمثیل در آثار ادب تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیّات تعلیمی، سال پنجم، شمارة هجدهم، تابستان، صص: 46 –
13. یعقوبی جنبه­سرایی، پارسا و فاتح احمدپناه، (1390)، «ساختار روایی کلیله و دمنه بر اساس گفتمان کاویِ تعاملِ رای و برهمن»، ادب پژوهی، شمارة هجدهم سال 90، زمستان، صص: 100 –