تحلیل موجّهات خودکشی از منظر فقه امامیه و حقوق کیفری ایران

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 66، اسفند 1400، صفحه 11-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.689845

نویسنده

سید رضا احسان پور^*

استادیار گروه حقوق دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

 در حرمت خودکشی به اقتضای حکم اولیه شرعی تردیدی نیست. این حکم مستظهر به آیات و روایات بسیاری بوده و بر آن ادعای اجماع نیز شده است. مع‌الوصف مواردی را می‌توان برشمرد که مبادرت به خودکشی نه به‌دلایل و انگیزه‌های معمول بلکه در نتیجه قرار گرفتن فرد در موقعیت‌های خاص صورت می‌پذیرد. مواردی همچون خودکشی در مقام اجرای مجازات، خودکشی ناشی از هیجان و وحشت، خودکشی به‌دلیل بزه‌دیدگی، خودکشی جهت حفظ ناموس، خودکشی‌های مرتبط با شکنجه و خودکشی جهت حفظ منافع عالیه را نمی‌توان همچون سایر انواع خودکشی‌ها دانست. در اینجا تحقق مفهوم خودکشی و قبول آثار آن، با تردید رو‌به‌رو است. چنانچه مبادرت به خودکشی در نتیجه زوال اراده واقعی و یا حتی حکمی قربانی بوده باشد، آثار فقهی و حقوقی خودکشی منتفی بوده و عامل زوال اراده ضامن نتیجه خواهد بود. فقها در جواز خودکشی در نتیجه اضطرار اختلاف دارند. برخی جریان اضطرار را در مادون نفس دانسته و برخی این قاعده را حاکم و وارد بر تمامی ادله حرمت و از جمله خودکشی می‌دانند. نگارنده به همین نظر اخیر ملتزم است. در خصوص خودکشی جهت حفظ منافع عالیه، چنانچه منفعت مزبور، حفط اسلام و حکومت اسلامی باشد، در تزاحم دو حکم حرمت (خودکشی و افشای اسرار) با رعایت قاعده تقدم اهم بر مهم، مبادرت به خودکشی جایز خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

خودکشی؛ جواز؛ اضطرار؛ اکراه؛ اراده

مراجع

1. قرآن کریم
2. آقایی نیا، حسین (1394). سببیت در حقوق. چاپ دوم، تهران: میزان.
3. آل کاشف، محمد (1980). تحریر المجله. قم: انتشارات مرتضوی.
4. ابن قدامه، احمد (1347). المغنی، بیروت: دار احیاء.
5. احسان پور، سید رضا (1387). «عدم ضمان ناشی از ارتکاب فعل مجاز». دانشنامه حقوق کیفری، تهران: میزان.
6. جعفرزاده، جعفر؛ آری، محمود؛ ابوالحسنی، علی اکبر و علی تبار فیروزجایی، محمدباقر (1396). «ادله حرمت خودکشی وجایگاه آن درحقوق کیفری ایران». فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 49، ص 57-70.
7. جعفری، مجتبی (1395). «ﺗﺄﻣﻠﯽ در ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﻗﻠﻤﺮو اراده در ﺗﺤﻘّﻖ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﮐﯿﻔﺮی». فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، دوره 15، شماره 4، ص 121- 141.
8. حر عاملی، محمد (1414). وسائل الشیعه. چاپ دوم، قم: موسسه آل البیت.
9. حسینی شیرازی، سید محمد (بی‌تا). کتاب القصاص. قم: بی‌نا.
10. خویی، سید ابوالقاسم (1408). مبانی تکمله المنهاج. قم: کتابخانه مدرسه فقاهت.
11. روحانی، سید محمد صادق (بی‌تا). فقه الصادق. قم: موسسه دار الکتاب.
12. شاکری، ابوالحسن و علیپور، عادل (1391). «حکم قتل عمدی ناشی از اضطرار در حقوق ایران و استرالیا». مجله پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 16، شماره 4، ص 103-152.
13. شهید اول (مکی عاملی)، محمد (1408). اللمعه الدمشقیه. بیروت: دار التراث.
14. شهید ثانی (عاملی جبعی)، زین الدین (1398). روضه البهیه. چاپ دوم، تحقیق کلانتر، بی‌جا: بی‌نا.
15. شهید ثانی (عاملی جبعی)، زین الدین (1413). مسالک الافهام. تهران: نشر معارف اسلامی.
16. شیخ صدوق (ابن بابویه)، محمد (1408). من لایحضره الفقیه. چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
17. شیخ صدوق (ابن بابویه)، محمد (1404). عیون اخبار الرضا. بیروت: اعلمی.
18. شیخ طوسی، محمد (1387). الخلاف. چاپ سوم، تهران: کتابخانه مرتضوی.
19. شیخ طوسی، محمد (1387). المبسوط. الطبع الثالث، تهران: المکتبه المرتضویه.
20. شیخ طوسی، محمد (1401). تهذیب الاحکام. بیروت: نشر موسوی خراسانی.
21. صادقی، محمد هادی (1394). «بررسی فقهی و حقوقی اتانازی». مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره 7، شماره 2، ص 99-122.
22. طبری، محمد بن جریر (1413). دلایل الامامه. قم: موسسه بعثت.
23. علامه حلی، حسن بن یوسف (1407). ارشاد الاذهان. قم: موسسه نشر اسلامی.
24. عنایتی راد، محمد جواد (1389). «بررسی تأثیر اضطرار در مشروعیت خودکشی». فصلنامه فقه پزشکی، دوره 2، شماره 3، ص 175-192.
25. فاضل لنکرانی، محمد (1380). تفصیل الشریعه. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار.
26. فاضل هندی، محمد (1412). کشف اللثام. قم: موسسه نشر اسلامی.
27. کاسانی، ابوبکر (1988). بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع. کویت: بی‌نا.
28. لفیو، واین آر (1397). سببیت، قتل و صدمات بدنی. ترجمه حسین آقایی نیا، چاپ چهارم، تهران: میزان.
29. محقق حلی، جعفر (1409). شرایع الاسلام. چاپ دوم، تهران: نشر استقلال.
30. محقق داماد، سید مصطفی (1387). «خودکشی از منظر حکم عملی، فلسفه اخلاق و فقه اسلامی». فصلنامه اخلاق پزشکی، دوره 2، شماره 4، ص 13-44.
31. مدنی کاشانی، رضا (1405). القصاص للفقها و الخواص. قم: المطبعه العلمی.
32. مقدس اردبیلی، احمد (1403). مجمع الفائده و البرهان. قم: موسسه نشر اسلامی.
33. موسوی بجنوردی، سید محمد و رضوی نیا، مریم (1393). «اتانازی در فقه و حقوق اسلامی با محوریت آرای امام خمینی». پژوهشکده امام خمینی، دوره 16، شماره 63، ص 21-50.
34. نجفی، علی حسین و هاشم بیکی، حمید (1397). دانشنامه جرم‌شناسی. چاپ پنجم، تهران: گنج دانش.
35. نجفی، محمد حسن (1402). جواهر الکلام. الطبع السابع، بیروت: دار احیاء.

 

ب- منابع انگلیسی                                                                                                               

1. Lilith. (2016). "White torture: the damage it can cause". Emadion. Retrieved 2020-01-20.
2. Mausfeld, R. (2009). "Psychologie, ,weiße Folter‘ und die Verantwortlichkeit von Wissenschaftlern" Psychologische Rundschau, 60, 229–240.
3. People v. Goodman (1943) 182 Misc. 585, 44 NYS 2d 715.
4. v. Roberts (1971) 56 CAR 75.
5. v. Nbakwa (1956) (2) SA 557 (SR).
6. v. Pitts (1842) C. & M. 248, 174 ER 509.
7. v. McEnery (1943) SR 158.
8. State v. Angelina (1913) 73 W. Va. 146, 80 SE 141.
9. Stephenson v. State (1932) 205 Ind. 141, 179 NE 633.
10. v. Pagett (1947) The Times 4.2.83 ., 296f.

ج- منابع اینترنتی

1. مکارم شیرازی، استفتائات: خودکشی در مواقع خطر.

(https://www.welayatnet.com/fa/news/137537)  آخرین بازدید: 21/ 12/1398