کارکردها و قلمرو مشارکت مردم و سازمانهای مردم نهاد در فرایند دادرسی کیفری با نگاهی به فقه امامیه

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 18، شماره 66، اسفند 1400، صفحه 29-70   

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2022.689972

نویسندگان

روزبه اصغری¹؛ حسن حاجی تبار فیروزجایی^{* 2}؛ ابوالحسن شاکری³

¹دانشجو، مقطع دکتری رشته حقوق کیفری و جرم شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری، ایران.

²دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران

³گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

چکیده

مشارکت مردم و سازمان‌های مردم نهاد در فرایند دادرسی کیفری از جمله نمودهای«سیاست جنایی مشارکتی» است که دارای کارکردهای مختلفی در گستره حقوق کیفری و پاسخ به بزه و بزهکاری می­باشد. در واقع، عدم موفقیت نظام عدالت کیفری در پیشگیری از بزهکاری با توسل به رویکردهای یک جانبه و سرکوبگرانه، اندیشمندان حقوق کیفری را به فکر اتخاذ سیاست­های«عدم مداخله حقوق کیفری» و یا در شکل تعدیل شده آن،«محدودسازی مداخله آن در فرایند کیفری» و در عوض دخالت دادن هر چه بیشتر آحاد مردم و سازمان‌های مردم نهاد انداخته است. به همین منظور، در این مقاله سعی شده است با توجه به تحولات صورت گرفته در گستره حقوق کیفری ایران و تدوین قوانین کیفری نوین، کارکردها و قلمرو مشارکت مردم و سازمان های مردم نهاد در فرآیند دادرسی کیفری در حقوق ایران مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، با توجه به تأثیرپذیری قوانین جزایی کشور ما از فقه امامیه و پیش بینی جلوه­های از سیاست جنایی مشارکتی در فقه بررسی این موارد نیز حائز اهمیت می‌باشد. از این رو در مقاله حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی نگاشته شده ضمن بررسی کارکردها و مشارکت مردمی در فرایند دادرسی کیفری در حقوق ایران به بررسی این موارد در فقه امامیه نیز خواهیم پرداخت.

کلیدواژه‌ها

مشارکت؛ مردم؛ سازمان‌های مردم نهاد؛ دادرسی کیفری؛ فقه امامیه

مراجع

1. آشوری،محمد، (1394). جایگزین­های زندان یا مجازات­های بینابین، تهران: نشرگرایش، چاپ سوم.
2. آشوری، محمد، (1395). آیین دادرسی کیفری، جلد اول، تهران: انتشارات سمت، چاپ بیستم.
3. آقایی میبدی، حسین؛ غلامی، علی؛ (1392). اهداف اجرای حدود و تعزیرات در کلام فقها و ساز و کار حل تلافی آن، فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت، سال نوزدهم، شماره 75 و 76.
4. آقا بابایی بنی، اسماعیل، (1388). جایگاه هیأت منصفه در حقوق ایران (با نگاهی به مبانی فقهی آن)، فصلنامه نامه مفید، شماره 37.
5. ابن اثیر، المبارک بن محمّد، (1236ق). النّهایه فی غریب الحدیث و الاثر، مصر: دار احیاء الکتب العربیه.
6. احمدی، لیلی،(1393). میانجیگری کیفری الگویی برای رفع تعارضات (روشی مؤثر در تحقق عدالت ترمیمی)، فصلنامه مددکاری اجتماعی، دوره3 ، شماره1.
7. امیر حشمتی، دیبا، (1394). جرم شناسی عدالت ترمیمی (تطبیق در رویکرد حقوق ایران و کانادا،) تهران: نشر مجد، چاپ اول.
8. افضلى، روح الله، (1390). بررسى حقوقى عاقله در فقه اسلامى و قرآن، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال دوم ، شمارة 7.
9. نجفی توانا، علی؛ فدایی، حسن؛ (1387). الزام افراد عادی به گزارش جرم در حقوق ایران و فرانسه، فصلنامه حقوق اسلامی، سال پنجم، شماره19.
10. حیدری، مسعود و مؤمنی، مسعود، (1398). مقایسه تطبیقی یافته­های جرم شناسان و مکاتب حقوقی معاصر با سیاست جنایی و فقه جزائی علی (ع)، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، سال پانزدهم، شماره 57.
11. خالقی، علی، (1394). آیین دادرسی کیفری، جلد اول، تهران: انتشارات شهر دانش، چاپ سی ام.
12. خمینی(ره)،روح الله، (1392). تحریر الوسیله، ترجمه: سید محمد موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات مجد، چاپ اول.
13. خویی،سید ابوالقاسم، (1390)،مبانی تکمله المنهاج، جلد دوم، ترجمه: علیرضا معید، تهران: انتشارات خرسندی، چاپ اول.
14. جعفری­لنگرودی،محمدجعفر، (1388). ترمینولوژی حقوق، تهران: انتشارات گنج دانش، چاپ بیست و یکم.
15. جمشیدی، علیرضا،(1390). سیاست جنایی مشارکتی، تهران: انتشارات میزان، ، چاپ اول.
16. جوان­جعفری­بجنوردی، عبدالرضا و ­نورپور، محسن،(1394)، تعقیب زدایی کیفری؛ بازتابی نوین از الغاگرایی کیفری، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال ششم، شماره دوم.
17. جوانمرد، بهروز، (1394). آیین دادرسی کیفری، جلداول، تهران: انتشارات جنگل، چاپ چهارم.
18. حلی، جعفربن حسن، علامه حلی،(1419). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، الوفاء.
19. حیدری، الهام، (1397). ضرورت و جلوه­های مشارکت عمومی در دادرسی کیفری ایران، فصلنامه مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی، دوره48، شماره2.
20. حر عاملی، محمد بن حسن، (1409.ه.ق). وسائل الشیعه، جلد 12،داراحیاء التراث العربی، بیروت.
21. حسینی، سید محمد، (1393). سیاست جنایی در اسلام و در جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم.
22. چکنی، مصطفی و حسنی، محمدحسن،(1397). راهبردهای مشارکت سازمان­های مردم نهاد در فرآیند کیفری (نقد و تحلیل ماده66 قانون آیین دادرسی کیفری، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال دهم، شماره94.
23. علی بن ابی طالب، (1392). نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم: انتشارات مبین اندیشه، چاپ دوم.
24. دلماس مارتی، می ری، (1393). نظام های بزرگ سیاست جنایی، ترجمه: علی حسین نجفی ابرندآبادی، تهران: انتشارات میزان، چاپ دوم.
25. رستمی، ولی، (1386). مشارکت مردم در فرآیند کیفری، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال37، شماره 2.
26. رئوفیان نائینی، حمید؛ ابراهیمی، شهرام، (1398). تحلیل نهاد میانجی‌گری، بررسی تطبیقی حقوق ایران و فرانسه، مجله تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری، شماره39.
27. رمضانی قوام آبادی، محمدحسین، (1394). مطالعه تطبیقی وضعیت حقوقی سازمانهای مردم نهاد در ایران و فرانسه؛ از تأسیس تا فعالیت، مجله مطالعات حقوق تطبیقی، دوره6، شماره2.
28. رمضانی قوام آبادی، محمدحسین، (1396). حضور سازمانهای مردم نهاد در فرآیند کیفری در پرتو قانون آیین دادرسی کیفری، مجله حقوقی دادگستری، سال هشتاد و یکم، شماره نود و نهم.
29. راوندی، سعید بن هبه االله،(1405ق). فقه القرآن، قم: انتشارات کتابخانه آیتاالله مرعشی، چاپ دوم.
30. روحانی، محمد صادق حسینی،(1399ق)، فقه الصادق، المطبعه العلیمه، چاپ اول، قم.
31. زحیلی، وهبه، (1409ق). الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق: انتشارات دارالفکر، چاپ سوم.
32. زینالی، امیرحمزه، (1387). سرمایه اجتماعی: بستری برای اعمال کیفرهای اجتماع محور در ایران، مجله حقوقی و دادگستری، دوره جدید، شماره64.
33. سعیدی، محمدرضا، (1382). درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمان­های مردم نهاد، تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.
34. شاکری گلپایگانی،طوبی (1385). سیاست جنایی اسلامی، تهران: انتشارات مرکـز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع).
35. شاملو، باقر و عبداللهی، افشین، (1394). دستاورهای مدیریتی جرم­شناسی در آیین دادرسی کیفری، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال ششم، شماره دوم.
36. شاملو، باقر و همکاران،(1397). چهارچوب های قانونی جایگاه اعلام جرم در فرآیند دادرسی شکلی، فصلنامه دیدگاه­های حقوق قضایی، دورة 23، شماره83.
37. شاملو، باقر، (1390). ماهیت و نقش هیئت منصفه در نظام عدالت کیفری ایران از ظهور تا افول، مجله تحقیقات حقوقی، ضمیمه شماره56.
38. شمس ناتری، محمد ابراهیم و عبدالله یار، سعید؛ (1389). دفاع مشروع و مبانی مشروعیت آن، مجله مطالعات حقوقی، دوره دوم، شماره دوم.
39. شیخ الاسلامی، عباس، (1380). مقایسه اجمالی هیئت منصفه در حقوق ایران و انگلستان، مجله الهیات و حقوق، شماره 20.
40. شیعه علی، علی و همکاران (1394). جایگاه سیاست جنایی مشارکتی واکنشی در مرحله تعقیب در حقوق ایران، مجله مطالعات حقوق کیفری و جرم شناسی، دوره2، شماره4 و5.
41. شهید ثانی، زین الدین بن علی، (1413ه.ق.). مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام، جلد14 و 3، قم: انتشارات موسسه المعارف الاسلامیه.
42. شهید ثانی، زین الدین بن علی، (1412ه.ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، جلد اول و سوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
43. شیرازی، سید محمد الحسینی، (1409ق). الفقه، بیروت: دار العلوم.
44. صادقی، محمد هادی، ( 1378). مصلحت گرایی در دادرسی های جزایی، مجله حقوقی دادگستری، شماره12.
45. صادقی، محمد هادی، (1384). قضا زدایی در حقوق جزای اسلامی، مجله الهیات و حقوق، شماره 15 و 16.
46. صوفی آبادی، محمود، (1383). بررسی و مقایسه قانون جدید هیئت منصفه، مجله کانون سردفتران، شماره31.
47. طباطبایی، سید علی، (1412ق)، ریاض المسایل فی بیان الاحکام بالدلائل، بیروت: دار الهدی.
48. طوسی، محمدبن حسن، (1407ق). الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
49. عباچی، مریم، (1383). پیشگیری از بزهکاری و بزه دیدگی کودکان، مجله حقوقی دادگستری، شماره47.
50. کرمی، محمد، رضوی خبیر، علیرضا، (1392). مشارکت عمومی در پیشگیری از جرم: موانع و چالشها، فصلنامه دانش انتظامی، سال سوم، شماره هفتم.
51. کلینی، محمد ابن یعقوب (1407ه.ق.). الکافی، نشر دارالکتب الإسلامیة، جلد پنجم، چاپ چهارم.
52. کوشکی، غلامحسن، (1392).سازمان­های غیردولتی: از انفعال تا مشارکت رو به فعال در تعقیب دعوای عمومی (با نگاهی به قانون آیین دادرسی کیفری)، پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم.
53. فاضل هندی، محمد بن حسن، (1416ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
54. قمی اویلی، الهام، (1397). جایگاه مشارکت مدنی در پیشگیری از بزهدیدگی ثانویه، فصلنامه علمی- حقوقی قانون یار - دوره دوم-شماره ششم.
55. قربانیان، حسین و مجید هراتیان نژادی، (1390). نقش نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی در پیشگیری از وقوع جرم، ماهنامه کانون سر دفتران و دفتر یاران، شماره 116.
56. فضائلی، مصطفی،(1394). دادرسی عادلانه محاکمات کیفری بین المللی، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش­های حقوق شهر دانش، چاپ سوم.
57. نجفی ابرندآبادی، علی حسین (1395). درآمدی بر سیاست جنایی، تهران: انتشارات میزان، چاپ پنجم.
58. نجفی توانا، علی و ملکی، ایوب، (1393). حقوق جزای عمومی، جلد اول، تهران: انتشارات جنگل، چاپ دوم.
59. نجفی ابرندآبادی، علی حسین؛ شادمان فر، محمدرضا و توجهی، عبدالعلی، (1387). اصلاح ذات البین و نظریه عدالت ترمیمی، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره12، شماره3.
60. نوبهار، رحیم، (1395). بازخوانی انتقادی نهاد ضمان عاقله در پرتو اصل شخصی بودن مجازات­ها، دایرة المعارف علوم جنایی، زیر نظر: علی حسین نجفی ابرندآبادی، تهران: بنیاد حقوقی میزان، چاپ دوم.
61. محسنی دهکلائی، و همکاران، (1393). تأملی در مستندات فقهی ماده468 قانون مجازات اسلامی مصوب1392، فصلنامه مطالعات اسلامی؛ فقه و اصول، سال چهل و ششم، شماره پیاپی99.
62. محمدی گیلانی، آیت الله محمد، (1361). حقوق کیفری اسلام، تهران: انتشارات المهدی.
63. مهرا، نسرین؛ ضرغامی، فرید، (1393). مبانی دادرسی بدون کیفرخواست درنظام­های حقوقی ایران و انگلستان، پژوهش­های حقوق تطبیقی، دوره18، شماره2،
64. میرخلیلی، سید محمد، (1394). مبانی و راهبردهای سیاست جنایی اسلام، مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی.
65. میری، سید رضا، (1390)، آیین دادرسی کیفری( تعقیب کیفری)، تهران: انتشارت مجد، چاپ اول.
66. مجلسی، محمدباقر، (1403.ه.ق.)، بحارالانوار، جلد 72، بیروت: انتشارات مؤسسه الوفا.
67. مهدوی پور، اعظم؛ دارایی، بیژن، ابدالی، اسدالله؛ (1396). نقش سازمان های مردم نهاد در دادرسی کیفری در جهت حمایت از حقوق و اخلاق شهروند، فصلنامه پژوهش های اخلاقی، سال هشتم، ویژه نامه، شماره یک،
68. نجفی ابرندآبادی، علی حسین، (1388). مباحثی در علوم جنایی(تقریرات)، به کوشش: شهرام ابراهیمی، دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی.
69. نراقی، ملااحمد، (1409ق)،معراج السعاده، تهران: انتشارات جاویدان.
70. نوروزی، محمد و همکاران، (1397). توقیف مرتکبان جرم توسط شهروندان، مجله حقوقی دادگستری، سال هشتاد و دوم، شماره 103.
71. نیازپور، امیرحسین، (1383). حقوق پیشگیری از بزه‌کاری در ایران، مجله حقوقی دادگستری، شماره‌های 49 ـ 48.
72. نیازپور، امیرحسین، (1390). توافقی شدن آیین دادرسی کیفری، تهران: نشرمیزان، چاپ اول.