زبان عرفانی در مثنوی معنوی مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 101-129   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.1927375.2750

نویسندگان

افسانه سعادتی¹؛ پروین گلی زاده^{* 2}؛ مختار ابراهیمی³

¹دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

بیان تجارب عرفانی، همواره یکی از مهم‌ترین مباحث در دیدگاه عرفا بوده است. بررسی جنبه‌های پدیداری این تجارب، بیرون از زبان امکان‌پذیر نیست. این در حالی است که زبان نیز در تبیین تجربه‌های عرفانی نارساست و به همین سبب عارفان، به شکل‌های هنری و ادبی زبان روی آورده‌اند، نماد و تمثیل دو شکل هنری از جمله شکل‌های هنری زبان است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی در پی بررسی و تحلیل چگونگی به کارگیری تمثیل و نماد جهت آشکار کردن تجربه‌های عرفانی مولوی در مثنوی است. مولوی در راستای به کارگیری تمثیل با در نظر گرفتن تنگناهای زبان بشری کوشیده است تا با زبان ویژه خویش، راه را بر تأویل‌های عرفانی برای خود و مخاطب بگشاید. آنچه در فهم زبان مثنوی اهمیت دارد، شناخت زبان نمادگرا در فضای گستردة این اثر است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مولوی با آگاهی از ظرفیت‌های کلامی، به زبان عرفانی خود پویایی داده است. توجّه به زبان و کاستی‌های آن، معناگرایی، تکرار واژگان ویژه و تمرکز بر اندیشه‌ای واحد، آگاهی ازتجربه‌های عرفانی در عینِ بیان‌ناپذیری آن‌ها و ادراک مخاطبان از جمله عوامل مؤثر در درک زبان عرفانی مثنوی معنوی است.

کلیدواژه‌ها

مثنوی معنوی؛ زبان عرفانی؛ تمثیل؛ نماد؛ تجربۀ عرفانی

مراجع

آیر، آلفرد. 1336. زبان، حقیقت و منطق. ترجمة منوچهر بزرگمهر. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.

اوپانیشاد. 1361. ترجمة محمد دارالشکوه. تهران: علمی.

برومند سعید، جواد. 1370. زبان تصوف. تهران: پاژنگ.

پراودفوت، وین. 1383. تجربۀ دینی. ترجمة عباس یزدانی. تهران: طه.

پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تحلیلی از داستان‌های عرفانی، فلسفی ابن سینا و سهروردی. تهران: علمی و فرهنگی.

تاج‌دینی، علی.1386. «زبان عرفانی در اندیشۀ مولانا». مولوی‌پژوهی. ش38. صص136ـ89.

تقوی، محمد.1387. «بحثی در نسبت تجربه‌های دینی، عرفانی و هنری».  گوهر گویا. ش5. صص 113-134.

ـــــــــــ . 1384. «زبان در زبان مولانا». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. ش4. صص113ـ134.  

جیمز، ویلیام. 1391. تنوع تجربه دینی. ترجمة حسین کیانی. چ1. تهران: حکمت.

دباغ، سروش. 1387. سکوت و معنا. جستارهایی در فلسفه ویتگنشتاین. تهران: صراط.

رئوف، حمیدرضا و حسن‌زاده، مهدی.1396. «تجربة عرفانی مولانا از عناصر طبیعی و مظاهر فرهنگی». پژوهشنامۀ ادیان. ش22. صص125ـ107. 

رحیمی زنگنه، ابراهیم. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه‌های عرفانی از نگاه مولوی». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. ش1. صص29ـ17. 

ریتر، هلموت.1377. دریای جان، سیری در آراء و عقاید شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. ترجمة عباس زریاب خویی و مهرآفاق بابیردی. تهران: الهدی.

زرین‌کوب، عبدالحسین.1362. ارزش میراث صوفیه. چ5. تهران: امیرکبیر.

سپهری، سهراب.1372. هشت کتاب. تهران: طهوری.

سعادتی، افسانه و همکاران. 1397. «نمادشناسی خورشید در مثنوی». مجلۀ نقد ادبی و بلاغت. ش2. صص114ـ95. 

سنایی، ابو المجد مجدودبن آدم. 1362. مکاتیب. تصحیح نذیر احمد. تهران: کتاب فرزان.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1384. دفتر روشنایی، از میراث عرفانی بایزید بسطامی. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. رستاخیز کلمات. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1392. درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی (زبان شعر در نثر صوفیه)، تهران: سخن.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربۀ عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب «صورت» و «معنا»». مجلۀ ادبیات عرفانی و اسطور‌ه‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش34. صص159ـ131.    

شیمل، آن‌ماری. 1369. «مولانا و استعارۀ عشق». ترجمۀ حسن لاهوتی. کیهان اندیشه. ش30. صص94ـ63.  

ضرابی‌ها، محمدابراهیم. 1384. زبان عرفان، تحلیلی بر کاربرد زبان در میان دریافت‌های عرفانی. تهران: بینادل.

طغیانی، اسحاق. 1381. شرح مشکلات حدیقة سنایی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

علی‌زمانی، امیر عباس. 1375. زبان دین. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

فعالی، محمد تقی. 1387. تجربة دینی و مکاشفۀ عرفانی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

فولادی، علیرضا.1387. زبان عرفان. قم: فراگفت.

قائمی‌نیا، علیرضا.1381. تجربۀ دینی و گوهر دین. تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.

قنبری، بخش‌علی. 1379. در مصاف تندباد (تجربه‌های عرفانی مولوی). تهران: برصات.

ــــــــــــــ . 1384. «نطق بی‌بیان (بررسی تجربه‌های عرفانی مولوی در مثنوی)». مجلۀ اسلام‌پژوهی. ش1. صص106ـ81. 

کتز، استیون‌. 1383. زبان‌، معرفت‌شناسی ‌و عرفان‌، در ساخت‌گرایی‌، سنت ‌و عرفان‌. ترجمة ‌و تحقیق ‌سیدعطا انزلی. قم‌: انجمن‌ معارف ‌اسلامی ‌ایران.

گراوند، سعید. 1391. «زبان و مسائل پیرامون آن در مثنوی معنوی». مجلة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش27. صص104ـ87.  

گیسلر، نورمن. 1391. فلسفة دین، ترجمة حمید رضا آیت اللهی. تهران: حکمت.

مایر، فریتیس. 1382. بهاء ولد، زندگی و عرفان او. ترجمۀ مریم مشرف. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مارتین، دیوید. 1389. هنر و تجربۀ دینی: زبان امر قدسی. ترجمۀ مجید داوودی، تهران: سوره مهر.

محمدی آسیابادی، علی. 1387. هرمنوتیک و نمادپردازی. تهران: سخن.

مولوی، جلال الدین محمد بن محمد.1387. مثنوی. تهران: محمد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ .1381. فیه مافیه. به کوشش زینب یزدانی. تهران: عطار.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1382. کلیات شمس تبریزی. تهران: طلایه.

نسفی، عزیزالدین. 1377. الانسان الکامل. تصحیح مارژیران موله. تهران: طهوری. 

نصری، عبدالله. 1381. هرمنوتیک، قرائت‌پذیری متن و منطق فهم دین. تهران: مرکز مطالعات و انتشارات آفتاب توسعه.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

هادونی تهرانی، مهدی. 1377. مبانی کلام اجتهاد. بی‌جا: بی‌نا.

 

English sources

James,William, 1985, the varieties of religious experience, Cambridge Harvard university press.