تحلیل ابیات و روایات دفتر اول مثنوی بر اساس نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 18، شماره 68، مهر 1401، صفحه 263-291   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.1945922.2922

نویسندگان

عالیه یوسف فام¹؛ معصومه کاظمی نژاد^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی

²دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد تهران مرکزی

چکیده

بدخوانی خلاق نظریه‌ای‌ست که هارولد بلوم آن را بر مبنای بینامتنیّت؛ یعنی روابط میان متون و تأثیرپذیری آثار ادبی از یکدیگر مطرح کرده است. بر این اساس، همواره کشاکشی میان شاعران و نویسندگان جدید با گذشتگان وجود دارد. بلوم در مهمترین اثر خود به نام «اضطراب تأثیر» بر رابطه دوسویه اما ستیزه‌جویانة مؤلفان جدید با مؤلفان گذشته تأکید کرده است. شاعران و نویسندگان جدید برای رهایی از دلهرة تأثیرپذیریِ متون گذشته با بدخوانی خلاق به روش‌هایی برای خلق آثار جدید دست می‌زنند و با این کار می‌کوشند تا خود را از پیشینیان برتر بدانند. در این پژوهش دگرگونی‌هایی را که مولوی به منظور رهایی از اضطراب تأثیرپذیری آثار پیشین، اعمال کرده است و نسبت‌های بدخوانی خلاق بلوم در مثنوی را به شیوة تحلیلی ـ تطبیقی بررسی می‌کنیم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روش خلاقانة مولوی در آفرینش داستان‌ها و حکایات و برای رها کردن خود از تأثیر متون گذشته، مصداق بدخوانی خلاقانه‌ای است که بلوم مطرح می‌کند و به این منظور از شگردهای گوناگونی مانند تداعی، ایجاد مضامین تعلیمی و دینی و حکمی، تغییر در عناصر داستان و فرافکنی بهره برده است.  

کلیدواژه‌ها

مولوی؛ مثنوی؛ بینامتنیّت؛ هارولد بلوم؛ بدخوانی خلاق

مراجع

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیّت. ترجمه پیام یزدانجو. چ3. تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1369. مثنوی. چ2. تهران: زوار.

استُلی برس، الیور و بولک، آلن. 1387. فرهنگ اندیشه نو. ترجمه گروه مترجمان. چ3. تهران: مازیار.

اکبری گندمانی، مهرداد و مهدی رضا کمالی بانیانی. 1398. «نقش کارکردهای تعلیمی در ساخت‌یابی حکایات مولانا (درویش صاحب کرامات)». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. ش44. صص110ـ87.  

امیر احمدی، ابوالقاسم، علی عشقی سردهی، ابراهیم استاجی و احمد یزدی. 1394. «نقد دگرخوانی‌های خلاقانة اساطیر در شعر احمد شاملو بر اساس نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم». پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. ش2. صص77ـ57. 

ایگلتون، تری. 1399. پیش درآمدی برنظریة ادبی. ترجمه عباس مخبر. چ11. تهران: مرکز.

بلوم، هارولد. 1396. نبوغ سیمای پنجاه نابغه سخن. ترجمه محبوبه مهاجر. چ2. تهران.

بی‌نیاز، فتح الله. 1394. درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی. چ6. تهران: افراز.

پورنامداریان، تقی. 1399. در سایه آفتاب. چ5. تهران: سخن.

توکلی، حمیدرضا. 1394. از اشارت‌های دریا. چ3. تهران: مروارید.

خیرآبادی، عباس. 1384. ظرف آب زندگی. چ1. مشهد: پاژ.

زرین کوب، عبدالحسین. 1384. نردبان شکسته.چ2. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ . 1398. بحر در کوزه. چ17. تهران: علمی.

زمانی، کریم. 1394 .شرح جامع مثنوی معنوی. چ46.تهران: اطلاعات.

شیبانی اقدم، اشرف و زینب حاج ابو کهکی و محمدعلی گذشتی. 1398. «دنیاهای محتمل در ساختار روایی مثنوی معنوی (داستان دژ هوش ربا)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش57. صص122ـ95. 

طاهر خانی آقایی، علی. 1386. «نگاهی دوباره به پیر چنگی». مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش81. صص13ـ10.    

طاهری، قدرت‌الله و سودابه فرخی. 1392. «رابطه نیما با سعدی بر اساس نظریة اضطراب تأثیر هارولد بلوم». پژوهش‌های ادبی. ش42. صص80ـ53.  

عطار نیشابوری، فرید الدین. 1388. مصیبت‌نامه.تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ5. تهران: سخن.

فروزانفر، بدیع الزمان.1381. احادیث و قصص مثنوی.ترجمه حسین داودی. چ2. تهران: امیرکبیر.

قزوینی، محمد. 1391. چهارمقاله. به اهتمام دکتر محمد معین. چ9. تهران: جامی.

مدرس زاده، عبدالرضا. 1394. «رویکرد قرآنی سنایی به قصیدة ابر فرخی سیستانی با نگاهی به نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم». پژوهش‌های ادبی. ش2. صص116ـ97.  

ــــــــــــــــــــــ . 1395. «زنانگی ادب تعلیمی، رهانندة پروین از اضطراب تأثیر». ادبیات تعلیمی. ش29. صص120ـ91.

محمدبن منور. 1393. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ11. تهران: آگه.

مکاریک، ایرناریما. 1398. دانشنامه نظریه‎های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. چ6. تهران: آگه.

منشی، ابوالمعالی نصرالله. 1398. ترجمه کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چ45. تهران: امیرکبیر.

نظامی گنجوی. 1397. اقبالنامه نظامی گنجوی. تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

همایی، جلال الدین. 1391. فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ32. تهران: هما.

یونسی، ابراهیم. 1399. هنر داستان نویسی. چ16. تهران: نگاه.