تو این چوب را خوارمایه مدار (نظریه‌ای در باب ایزدان و دیگر نیروهای ماوراییِ یاریگرِ رستم در نبرد با اسفندیار)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 18، شماره 67، تیر 1401، صفحه 281-251   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.1943283.2908

نویسنده

حسین میرزا نیک نام^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه هرمزگان

چکیده

آنچه اسفندیار را در نخستین روز نبرد بر رستم غلبه می‌دهد نه زور بازو، که نیروی ماورایی رویین‌تنی است؛ موهبتی که از سوی اهورامزدا، قوی‌ترین ایزد آیین زرتشتی به او عطا شده است و رستم برای غلبه بر آن، ناچار است ایزدان و نیروهای ماورایی کوچک‌تر را به یاری بخواند تا مجموع این نیروها، بر نیروی رویین‌تنی اسفندیار غلبه کند. چون در حماسه‌های ملی ایران ایزدان حضور مستقیم ندارند، ناگزیر باید به نشانه‌ها و شواهد جنبی توجه شود. در شاهنامه، نشانه‌های متنی متعددی دال بر حضور گستردۀ نیروهای ماورایی، اعم از ایزد، دیو، پری و ... وجود دارد که رستم از آنها یاری می‌خواهد و سبب می‌شود نیروی ماورایی رستم بر نیروی ماورایی رویین‌تنی اسفندیار غلبه کند و او را از پای درآورد. در این مقاله شواهد متنی و بین متنی حضور این نیروهای ماورایی و یاری‌خواهی رستم از این نیروها توصیف و تحلیل شده‌‌اند؛ و حاصل تحلیل، دریافت و تأیید این نکته است که مجموعه‌ای از نیروهای ماوراءالطبیعی در نبرد انجامین به یاری رستم آمده‌اند و این امر سبب تعادل در نیروهای ماوراءالطبیعی دو طرف، و پیروزی رستم بر اسفندیار گردیده است. این پژوهش، از دستۀ پژوهش‌های کیفی است و بر اساس «تحلیل متن» صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

حماسه؛ شاهنامه؛ رستم و اسفندیار؛ ایزدان یاریگر؛ نیروهای ماوراءالطبیعه

مراجع

آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. 1370. اسطورۀ زندگی زرتشت. بابل: کتابسرای بابل.

آموزگار، ژاله. 1381. تاریخ اساطیری ایران. چ5، تهران: سمت.

آیدنلو، سجاد. 1388. از اسطوره تا حماسه. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــ . 1399. راز رویین‌تنی اسفندیار. تهران: محمود افشار.

اسدی طوسی، حکیم ابونصر علی‌بن احمد. 1354. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. چ2. تهران: طهوری.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1372. داستان داستان‌ها. چ4. تهران: آثار.

امیدسالار، محمود. 1362. «ببر بیان». نشریۀ ایران‌نامه. س3،. صص458ـ447.

امینی‌پور، مریم و محجوب، احمد. 1396. «بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان رستم اسفندیار». فصلنامۀ  ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش47. صص137ـ99.

العلایی، ابن‌غیاث‌الدین محمد عبدالمطلب. 2007م. مجمع الدعواه الکبیر. چ3. بیروت: دارالارشاد.

الیاده، میرچا. 1389. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ4. تهران: سروش.

اوستا. 1385. ج1 و 2، پژوهش جلیل دوستخواه. چ10. تهران: مروارید.

اولانسی، دیوید. 1385. پژوهشی نو در میترا پرستی. ترجمة و تحقیق مریم امینی. چ10. تهران: چشمه.

بندهشن. 1395. فرنبغ دادگی. گزارنده مهرداد بهار. چ5. تهران: توس.

بهار، مهرداد.1391. پژوهشی در اساطیر ایران. نهم. ویراست سوم. تهران: آگه.

پورداوود، ابراهیم. بی‌تا. ادبیات مزدیسنا یشتها. بی‌جا: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران لیگ.

پورمند، حسن‌علی و محمود طاووسی. 1389. «ایزدبانوی آب آناهیتا». کتاب ماه هنر. ش. 143صص47ـ36.

خالقی مطلق، جلال. 1366. «ببر بیان (روئین‌تنی و گون‌های آن)». مجلۀ ایران‌نامه. ش‌22. صص207ـ200.

ـــــــــــــــــ . 1367. «ببر بیان (روئین‌تنی و گون‌های آن)». مجلۀ ایران‌نامه. ش‌23. صص416ـ382.

رستگار فسایی، منصور. 1383. پیکرگردانی در اساطیر. چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زند وهمن یشت.1344. گزارش صادق هدایت. چ4. تهران: پرستو.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. چ1. تهران: قطره.

سودگر نسک از کتاب نهم دینکرد. 1399. پژوهشگر و سرایندۀ اشعار پورچیستا گشتاسبی اردکانی. چ1 تهران: روزآمد.

شاملو، احمد.1390. کتاب کوچه. با همکاری آیدا سرکیسیان. چ3. تهران: مازیار.

شمیسا، سیروس. 1376. طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. چ1. تهران: میترا.

عطایی، امید.1372. نبرد خدایان. چ1. تهران: عطائی.

فرامرزنامه بزرگ.1394. سراینده ناشناس. به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم.1376. شاهنامه. متن انتقادی از روی چاپ مسکو. به کوشش و زیر نظر سعید حمیدیان. چ4. تهران: قطره.

فریزر، جیمزجورج.1382. شاخۀ زرین. ویرایش و مقدمه رابرت فریزر. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ7. تهران: آگاه.

کتاب هشتم دینکرد 1399. آوانویسی ترجمة یادداشت و واژه‌نامه محسن نظری فارسانی. چ2. تهران: فروهر.

کریستن‌سن، آرتور 1355. آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تهران: دانشگاه تهران.

کومن، فرانتس. 1383. آیین پر رمز و راز میترایی. مترجم و پژوهش هاشم رضی. چ2. تهران: بهجت.

مختاری، محمد. 1379. اسطورۀ زال. چ2. تهران: توس.

مسکوب، شاهرخ 1342. مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: امیرکبیر.

میرمیران، سیّدمجتبی و انوشه مرادی. 1391. «تحلیل الگویی داستان رستم و اسفندیار». فصلنامه مطالعات داستانی. ش2. صص109ـ95.

مینوی خرد. 1354. ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمة سیف‌الدین نجم‌آبادی. چ1. کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.

نبی‌لو، علیرضا. 1391. «بررسی داستان رستم و اسفندیار بر مبنای دیدگاه کلود برمون». فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی. ش4. صص52ـ33.

ورمازرن، مارتین. 1393. آیین میترا. ترجمة بزرگ نادرزاد. چ8. تهران: چشمه.

هدایت، صادق. 1342. نیرنگستان. چ3. تهران: امیرکبیر.

هرتسفلد، ارنست. 1354. تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی. ترجمۀ علی اصغر حکمت. بی‌جا: انجمن آثار ملی.