تحلیل تأثرات حافظ از مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 51، فروردین 1401، صفحه 109-135   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.690475

نویسندگان

مرتضی درویشی نیافندری¹؛ ابوالقاسم امیراحمدی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سبزوار، دانشگاه آزاد اسلامی، سبزوار، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سبزوار، دانشگاه آزاد اسلامی، سبزوار، ایران.

چکیده

شعرا و نویسندگان برای توانمندسازی و غنابخشی به مضامین شعری و تبیین دیدگاه‏ های خود، خواه و ناخواه از متون پیشین به شیوه های گوناگون لفظی و معنوی، دانسته و نادانسته بهره می برند که امروز آن را روش بینامتنی می ‏نامند. بینامتنیت یک نظریۀ نوین در مطالعات نقد ادبی است. براساس نظریۀ بینامتنیت هیچ اثری مستقل و خودساخته مولف خود نیست بلکه از متون پیشین بهره برده است و هر متنی ازدل متن های پیشین به وجود می آید و معنا در بافتی بینامتنی با ارجاع از متنی به متن دیگر شکل می گیرد به گونه ای که خواننده را در درک عمیق تر و فهم بهتر یک متن کمک می کند. هدف از این پژوهش بررسی ارتباط بینامتنی میان غزلیات حافظ و مولاناست که با استفاده از روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی_ توصیفی به بررسی نشانه های بینامتنی موجود در غزلیات دو شاعر پرداخته می شود. مطالعات نشان می دهد که حافظ از جمله شاعرانی است که با استفاده از آثار پیشینیان و تصرف‏ های هنرمندانه توانسته آنها را به نحوی شیرین تر و موجزتر بیان کند. در این زمینه بیشترین بهره را بعد از منابع دینی از منابع عرفانی پیش از خود برده است. یکی از این منابع عرفانی، آثار مولوی به ویژه غزلیات شمس است و یافته های تحقیق بیانگر رابطه بینامتنی شعری این دو شاعر است.

کلیدواژه‌ها

بینامتنیت؛ مولوی؛ حافظ؛ متن حاضر؛ متن غایب

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم (1383) ترجمۀ سید علی موسوی گرمارودیی، تهران: موسسۀ انتشارات قدیانی.

آلن، گراهام (1385) بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران: مرکز.

پورنامداریان، تقی (1384) گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1379) شرح غزلیات، خلیل‌خطیب رهبر، تهران: صفی‌علیشاه.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1358) دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

خرمشاهی، بهاءالدین (1378) شرح دیوان حافظ(حافظ ‌نامه)، تهران: علمی و فرهنگی.

دستغیب، عبدالعلی (1384) مستی‌شناسی حافظ، شیراز: نوید.

دشتی، علی (1390) نقشی از حافظ، زیر نظر مهدی ماحوزی، تهران: زوّار.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1362) ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1391) از کوچۀ رندان، تهران: امیرکبیر.

سجادی، سیدجعفر (1378) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ویرایش سید صادق سجادی، تهران: طهوری.

سروش، عبدالکریم (1373) قصۀ‌ ارباب معرفت، تهران: صراط.

سعدی، مصلح‌الدین (1374) کلیات سعدی، با مقدمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اقبال.

سعدی، مصلح‌الدین (1368) گلستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.

شعیری، حمیدرضا (1389) تجزیه و تحلیل نشانه‌ها – معناشناسی گفتمان، تهران: سمت.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1388) در عشق زنده بودن گزیده‌ غزلیات شمس، تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله (1373) تاریخ ادبیات صفا، جلد سوم، تهران: نشر فردوس و مجید.

عراقی، فخرالدین (1338) کلیات عراقی، به کوشش سعید نفیسی، جلد چهارم، تهران: سنایی.

عطارنیشابوری، فریدالدین (1362) دیوان شعر، تصحیح تقی‌تفضلی، جلد سوم، تهران: علمی و فرهنگی.

غالب، میرزااسدالله (1386) دیوان غالب دهلوی، تصحیح محمدحسن حائری، تهران: میراث مکتوب.

کریستوا، ژولیا (1381) مکالمه و رمان، به سوی پسامدرن، پساساختارگرایی در مطالعات ادبی، ترجمۀ پیام یزدانجو، جلد دوم، تهران: مرکز.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1374) دیوان‌کبیر، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بهزاد.

مولوی، جلال‌الدین محمد (1363) مثنوی، دفتر اول، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: انتشارات مولا.

مقالات

آقاحسینی، حسین و معینی فرد، زهرا. (1389). بررسی بینامتنی تصویر شکار در غزلیات شمس. فنون ادبی، 2(2)، 19-34.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1386). مولوی و حافظ . نامۀ انجمن، ویژه‌نامۀ مولانا، (27)، 27-32.

بهمنی، کبری و نیک‌منش، مهدی. (1394). ارتباط بینامتنی دیوان حافظ و آثار روز‌بهان بقلی. کهن‌نامۀ ادب فارسی، 6(1)، 47-69.

جمشیدیان، همایون. (1393). تحلیل غزلی از مولوی برمبنای رویکرد بینامتنی به قرآن. پژوهش‌های ادبی- قرآنی، 2(2)، 1-18.

حسن‌آبادی، محمود. (1394). در باب راهبر کینه‌دار، رویکردی ترامتنی به سازه‌ای حماسی. جستارهای ادبی، 48(4)، 65-88.

حق‌شناس، علی‌محمد. ( 1386). مولانا و حافظ دو هم‌دل یا دو هم‌زبان؟. نقد ادبی، 1(2)، 11-28.

خسروی، کبری و همکاران. (1393). بینامتنیت قرآنی در اشعار نزار قبانی. مجموعه مقالات همایش ملی بینامتنیت (التناص)، 1، 175-201.

رستگارفسائی، منصور. (1380). معنی‌گردانی‌های حافظ . نامۀ انجمن، 1(2)، 39-63.

رضایی دشت‌ارژنه، محمود و بیژن‌زاده، محمد. (1395). نقد و بررسی داستان آن پادشاه جهود که نصرانیان را می‌کشت از بهر تعصب از مثنوی مولوی براساس رویکرد بینامتنیت. متن-پژوهی ادبی، 20(68)، 167-189.

گرجی، مصطفی و تمیم داری، زهره. (1391). تطبیق پیر مغان دیوان حافظ با الگوی پیر خردمند یونگ. ادبیات و اسطوره‌شناختی، 8(28)، 151-177.

منصوری، مجید و غلامی،حمید. (1395). بررسی برخی مضامین پدیدآورندۀ میلِِ جاودانگی با رویکردی اسطوره‌شناختی. ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 12(43)، 211-243.

نامورمطلق، بهمن. (1386). ترامتنیت مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها. پژوهشنامه علوم انسانی، (56)، 83-98.