بررسی گفتار قالبی کنایه و کارکردهای آن‌ در چرند و پرند دهخدا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 51، فروردین 1401، صفحه 136-155   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.690476

نویسندگان

سعیده بیرجندی¹؛ رضا شجری^{* 2}؛ علیرضا فولادی²؛ امیرحسین رسول نیا³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

گفتار قالبی‌ یا گفتار کلیشه‌‌ای، جزئی جدانشدنی از هر زبان است. این نوع گفتار با دو ویژگی ایجاز و عمق معنا، مطلب مورد نظر گوینده را به شکلی واضح‌تر به مخاطب منتقل می‌کند. همچنین بیشتر در زبان محاوره متجلی می‌شود و ریشه در جامعه و فرهنگ دارد. یکی از گونه‌های گفتار قالبی، کنایه است. کنایات به عنوان شناخته‌شده‌ترین کلیشه‌های زبانی، کارکردهای خاص خود را دارند. کنایه در «چرند و پرند» نیز با بسامد بسیار بالا به کار رفته است. بررسی کنایات و کارکرد آن‌ها در این اثر دهخدا، افزون بر شناخت سبک نویسنده، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز مفید خواهد بود و می‌تواند زوایای پنهان متن و مفاهیم مخفی مندرج در آن را بهتر نمایان کند. پژوهش حاضر با روش کیفی (تحلیلی-توصیفی) به بررسی کنایه و کاربرد آن در «چرند و پرند» دهخدا می‌پردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که دهخدا در این اثر، از کنایات زبانی و تصویری، بیشتر استفاده کرده است. بسیاری از کنایات او، نقیضه‌ای یا با ریشه غیرفارسی هستند و زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی دارند. همچنین این گونه گفتار قالبی، کارکردهای زیادی در اثر مورد بررسی دارد و استهزاء، اعتراض، انتقاد، افشاگری، ایجاز، ترسیم اوضاع جامعه، عینیت بخشیدن به شخصیت‌ها و نزدیک کردن نثر به زبان مردم از جملة این کارکردهاست.

کلیدواژه‌ها

گفتار قالبی؛ کنایه؛ دهخدا؛ چرند و پرند

مراجع

کتاب‌ها

قرآن کریم.

آژند، یعقوب (1384) تجدد ادبی در دوره مشروطه، چاپ اول، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.

باطنی، محمدرضا (1354) چهار گفتار درباره زبان، تهران: آگاه.

بالایی، کریستف؛ کویی‌پرس، میشل (1366) سرچشمه داستان کوتاه فارسی، ترجمۀ احمد کریمی حکاک، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران.

براهنی، رضا (1362) قصه‌نویسی، چاپ سوم، تهران: نشر نو.

بهزادی‌اندوهجردی، حسین (1378) طنز و طنزپردازی ‌در ایران، تهران: صدوق.

دهخدا، علی اکبر (1383) چرند و پرند، به کوشش اکبر مرتضی‌پور، چاپ سوم، تهران: عطار.

دهخدا، علی اکبر (1342) لغتنامه، تهران: سازمان برنامه و بودجه.

رپیکا، یان (1382) تاریخ ادبیات ایران، جلد اول، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران: سخن.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1379) شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب، چاپ هشتم، تهران: علمی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389) موسیقی شعر، تهران: آگه.

شمیسا، سیروس (1370) بیان، چاپ اول، تهران: فردوس.

نیکوهمت، احمد (1382) شاعران در سنگر مطبوعات، چاپ اول، تهران: موسی‌زاده.

الهاشمی، احمد (بی‌تا) جواهر البلاغه، بیروت: المکتب العصریه.

همایی، جلال‌الدین (1389) فنون بلاغت و صناعت ادبی، تهران: اهورا.

مقالات

آقاگل‌زاده، فردوس؛ کرد زعفرانلو کابوزیا، عالیه؛ هاشمی، افتخار سادات. (1389). شناسایی و توصیف گفتارهای قالبی‌شده در زبان فارسی بر پایه نقش عوامل جامعه‌شناختی زبان. زبان-شناسی و گویش‌های خراسان، 2(3)، 119-134. DOI: 10.22067 / lj.v2i3.15916.

باغینی‌پور، مجید. (1379). گفتارهای قالبی و کاربرد خلاقانه آن. مجلۀ زبان‌شناسی، 15(30)، 45-58.

حقیقی، شهین؛ جوشکی، طاهره. (1398). گونه‌شناسی ساخت‌های قالبی در رباعیات مولوی. بوستان ادب، 3(پیاپی41)، 1-18. DOI:10.22099/jba.2018.30043.3074

خارابی، فارق. (1386). طنز در مطبوعات دوره آغازین مشروطیت. نامه فرهنگستان، 9(1)، 34-62.

خواجه‌پور، بی‌نظیر؛ خزاعی فرید، علی؛ خوش‌سلیقه، مسعود. (1396). نظریۀ ذخائر فرهنگی زوهر و بررسی راهبردهای ترجمه ریزفرهنگ‌ها: مورد پژوهشی رمان دایی جان ناپلئون در برابر ترجمه انگلیسی. مطالعات زبان و ترجمه، 50(1)، 1-25.

ذوالفقاری، حسن. (1387). تفاوت کنایه با ضرب‌المثل. پژوهش زبان و ادبیات فارسی، 6(10)، 109-133.

ذوالفقاری، حسن. (1394). گونه‌شناسی گفتار قالبی در زبان عامه. جستارهای ادبی، 6(4)، 69-98.

رحیمی، مهری؛ امیراسماعیل، آذر. (1395). کتابشناسی فرقه اهل حق یارسان. عرفان اسلامی، 13(49)، 119-128.

سنچولی، احمد؛ واثق عباسی، عبدالله. (1397). کنایه و قطب مجازی زبان در تاریخ بیهقی. نثر پژوهی، 21(44)، 65-84.

شیخ، محمد؛ براهویی، زینب. (1398). کاربرد انواع و اغراض کنایه در مقامات بدیع الزمان همدانی. پژوهشنامۀ ادب غنایی، 17(33)، 169-188. DOI: 10.22111 / jllr.2019.4856.

وحیدیان کامیار، تقی. (1375). کنایه نقاشی زبان. نامه فرهنگستان، 2 (8)، 55-69.

ورتنیکوف، الکساندر. (1380). برخی گفتاری نحوی قالبی‌شده در زبان فارسی، ترجمۀ محسن شجاعی. مجله زبان‌شناسی، 16(1)، 77-82.

پایان‌نامه‌ها

هاشمی، افتخارسادات (1388) بررسی ساخت‌گفتارهای قالبی‌شده زبان فارسی در چهارچوب نقش‌گرای هلیدی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما فردوس آقاگل‌زاده.