بررسی مضامین قلندرانه در غزل‌های نظامی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 51، فروردین 1401، صفحه 238-267   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.690480

نویسندگان

وحید علی بیگی سرهالی¹؛ زینب نوروزی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

چکیده

غزل از قالب‌های رایج برای بیان مضامین عشق و عرفان است که گاهی شاعر از این قالب شعری برای انتقاد جامعه از آن بهره می برد. در این میان نظامی از شاعرانی است که با تابوشکنی در مضمون و محتوای غزل، مفاهیم بنیادی و انتقادی خود را نسبت به صوفیان و زاهدان ریاکار بیان می دارد که این امر یادآور شعر قلندرانه است. شعر قلندرانه با سنایی آغاز می شود و پس از نظامی، در اندیشه حافظ و عطار به کمال می رسد. در این راستا نظامی با توصیف شراب و ترغیب مخاطبان به مَی و میخانه، ارزش های جدیدی را به جامعه عصر خود معرفی می کند که این امر با شکستن توبه و تقابل اماکن مقدس و نامقدس، راهی جدید را در عرصه ادبیات انتقادی می گشاید. وی با رد مظاهر شریعت و انتقاد از تصوف دروغین، تعریض و کنایاتی را به واعظان و صوفیان متظاهر نما روا می دارد که با رند و قلندر خواندن خود، مسیرش را از پشمینه پوشان جدا می کند. نظامی با طرح داستان‌هایی با مضامین قلندرانه و دعوت به خوش باشی و شادکامی، وزنی پرتحرک را در غزل به کار می برد تا مضمون‌های قلندرانه در سرودهایش را بیش‌ازپیش برجسته سازد و خود را به‌عنوان شاعر قلندریه در کنار دیگر شعرای این سبک شعر انتقادی قرار دهد که این نشان‌دهنده خود واقعی و پنهان نظامی در خمسه است. این پژوهش با روش تحلیلی و توصیف شواهد مثال از دیوان غزلیات به انجام رسیده است تا ضمن معرفی اندیشه ملامتی و انتقادی نظامی، او را در کنار دیگر شعرای قلندر مسلک قرار دهیم.

کلیدواژه‌ها

نظامی گنجوی؛ غزل؛ عرفان؛ قلندریات؛ ملامتیه

مراجع

کتاب‌ها

اشرف‌زاده، رضا (1386) آتش آب سوز، مشهد: آستان قدس.

پادشاه، محمد (1335) فرهنگ آنندراج، تهران: خیام.

پورنامداریان، تقی (1384) گمشده لب دریا، چاپ دوم، تهران: نشر سخن.

جلالی بندری، یداله (1385) «حکیم سنایی و غزلیات قلندرانه» شوریده‌ای در غزنه، به کوشش محمود فتوحی و علی اصغر محمد خانی، تهران: سخن.

حافظ، شمس‌الدین محمد (1320) دیوان حافظ، تصحیح محمد قزوینی و قاسن غنی، تهران: انتشارات سینا.

رجایی بخارایی، احمد علی (1375) فرهنگ اشعار حافظ، تهران: علمی.

ریتر، هلموت (1388) دریای جان، ترجمۀ عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبوردی، جلد 2، چاپ دوم، تهران: انتشارات بین المللی الهدی.

زرین کوب، عبدالحسین (1382) ارزش میراث صوفیه، تهران: امیر کبیر.

زرین کوب، عبدالحسین (1386) جست‌و‌جو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.

زرین کوب، عبدالحسین (1366) از کوچۀ رندان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

سجادی، سید علی محمد (۱۳۶۹) جامۀ زهد، خرقه و خرقه پوشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1380) دیوان سنایی غزنوی، تصحیح مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران: سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1386) قلندریه در تاریخ، تهران: انتشارات سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387) قلندریه در تاریخ (دگردیسی‌های یک ایدئولوژی)، تهران: مهارت.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1385) موسیقی شعر، تهران: آگاه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، چاپ اول، تهران: سخن.

شمیسا، سیروس (1380) سبک شناسی شعر، تهران: فردوسی.

عراقی، فخرالدین (1375) کلیات عراقی، تصحیح سعید نفیسی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات سنایی.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد (1380) دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلی، چاپ دهم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

فروزانفر، بدیع الزمان (1384) تاریخ تصوف در ایران، تهران: زوار.

نظامی، الیاس بن یوسف (1380) دیوان قصاید و غزلیات نظامی، به اهتمام سعید نفیسی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فروغی.

معین، محمد (1381) فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.

مقالات

خرمی، مهدی. (1389). علائم و رموز تصوف در شعر شریف رضی. پژوهشنامۀ عرفان (دو فصلنامه)، 2(3)، 1-17.

طایفی، شیرزاد و عاطفه شاهسوند. (1392). بررسی قلندریات در دیوان عطار نیشابوری. مجله ادیان و عرفان. 45(2)، 39- 61.

قوامی، بدریه. (1389). شاعر و شعر قلندری. فصلنامۀ زبان و ادبیات فارسی، 1(3)، 143-162.

پناهی، مهین و زهرا حاجی حسینی. (1392). مضامین قلندرانه در غزلیات عطّار. پژوهشنامه ادب غنایی، 11(21)، 46-64. doi: 10.22111/jllr.2014.1363