بررسی زن ستیزی و زن ستایی در دیدگاه جامی (با تکیه بر لیلی و مجنون و سلامان و ابسال)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 51، فروردین 1401، صفحه 295-319   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2021.1930203.2262

نویسندگان

رقیه خدامی¹؛ مهناز رمضانی^{* 2}؛ زهره سرمد²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

از گذشته تاکنون جایگاه و سیمای زن در ادبیات فارسی یکسان نبوده‌است و در ادوار تاریخی مختلف، جلوه‌ای از زن­ ستایی و زن­ ستیزی در آثار ادبی دیده می‌شود. جامی به عنوان یکی از شعرای دورۀ تیموریان در اشعار خود جلوه‌های متفاوتی از زن را مطرح نموده است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی دیدگاه  متناقض نمای جامی دربارۀ  سیمای زن در دو مثنوی لیلی و مجنون و سلامان و ابسال پرداخته می ­شود. هدف از این جستار، واکاوی زن­ ستایی (لیلی و مجنون) و زن­ ستیزی (سلامان و ابسال) در اشعار جامی است. بررسی سیمای زن در این دو مثنوی بیانگر دو دیدگاه متضاد در آثار جامی است چنان که در لیلی و مجنون تصویری مثبت از ویژگی‌های زن چون تجلی روح الهی، خردمندی، وفاداری، پاکدامنی و ... ارائه نموده و در سلامان و ابسال، زن را موجودی فریبکار، ناقص عقل، وسیلۀ کامجویی مردان، بی و‌فا، کافر نعمت، بدخو و نادان معرفی کرده است. هر چند گاهی در لیلی و مجنون نیز به ندرت شاهد زن ­ستیزی از زبان بدگویان برضد لیلی هستیم؛ این امر می‌تواند هم به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دورۀ جامی و هم به دیدگاه شخصی او در ارتباط با زن­ ستیزی و زن ستایی از ارائه داستان و نمادسازی باشد. 

کلیدواژه‌ها

زن ستیزی؛ زن ستایی؛ جامی؛ لیلی و مجنون؛ سلامان و ابسال

مراجع

کتاب‌ها

قرآن.

ابن‌ابی‌طالب، علی (1370) نهج‌البلاغه، ترجمۀ سید جعفر شهیدی، چاپ دوم، تهران: انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.

ابونصر سراج، عبدالله بن علی (1382) اللمع فی التصوف، تصحیح رینولد نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبتی، تهران: اساطیر.

اسعد گرگانی، فخرالدین (1345) ویس و رامین، تصحیح ماگالی تو دوا الکساندر گواخاریا، انستیتوی خاورشناسی فرهنگستان اتحاد جماهیر شوروی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

اشپولر، برتولد (1351) تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میر آفتاب، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

بهنام‌فر، محمد؛ اصفهانی کندکلی، فاطمه زهرا (1395) مجموعه مقالات اولین کنگره بین‌المللی عبدالرحمان جامی، جایگاه زن در مثنوی سلامان و ابسال جامی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.

جامی، نورالدین عبدالرحمن (1371) بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ دوم، تهران: انتشارات اطلاعات.

جامی، نورالدین عبدالرحمن (1378) هفت اورنگ، به‌ کوشش اعلاخان افصح‌زاد و حسین احمد تربیت (با همکاری انستیتو شرق‌شناسی و میراث خطی)، 2 جلد، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.

جامی، نورالدین عبدالرحمن (1385) هفت اورنگ، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: انتشارات اهورا.

حسینی، مریم (1388) ریشه‌های زن ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: انتشارات چشمه.

دوسنت اگزوپری، آنتوان(1382) شازده کوچولو، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، چاپ سوم، تهران: نیلوفر.

دهخدا، علی اکبر (1391) امثال و حکم. جلد2، تهران: انتشارات امیرکبیر.

ستاری، جلال (1375) سیمای زن در فرهنگ ایران، تهران: نشر مرکز.

سعدی، مصلح‌الدین (1377) کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ اول، تهران: سوره.

شمیسا، سیروس (1370) انواع ادبی، تهران: باغ آینه.

صفا، ذبیح الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران(از پایان قرن هشتم تا اوایا قرن دهم هجری)، جلد چهارم، تهران: انتشارات فردوس.

ظهیری سمرقندی، محمدبن علی (1389) سندبادنامه، تصحیح محمدباقر کمال‌الدینی، تهران: نشر میراث مکتوب.

قبادیانی، ناصرخسرو (1357) دیوان اشعار، به اهتمام مهدی محقق و مجتبی مینوی طهرانی، تهران: مؤسسه انتشارات مک گیل.

کربن، هانری (1384) تخیل خلاق ابن عربی، ترجمۀ انشاالله رحمتی، تهران: نشر جامی.

گرنت، تونی (1385) زن بودن، ترجمۀ افسانه درویشی، تهران: انتشارات کتیبه پارسی.

مهریزی، مهدی (1382) شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

میبدی، ابوالفضل (1371) کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و کوشش علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.

نبی، احمد (1375) اوضاع سیاسی اجتماعی ایران در قرن هشتم هجری، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1390) کشف المحجوب، تصحیح محمد عابدی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات سروش.

یزدانی، زینب (1378) زن در شعر فارسی (دیروز - امروز)، تهران: انتشارات فردوس.

مقالات

حاج سردار، مهسا؛ افراسیاب‌پور، علی‌اکبر؛ طهماسبی، فریدون. (1392). زن از دیدگاه جامی در لیلی و مجنون. فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، 4(15)، 105-87.

صارمی، سهیلا. (1384). جامی و مکر زنان. نشریه فرهنگ، 18(55)، 164-149.

قنبرعلی باغنی، زهرا؛ اوجاق علیزاده، شهین. (1396). ماهیت عشق در اشعار سیمین بهبهانی با تکیه بر دیدگاه اریک فروم، فصل نامه علمی – پژوهشی اضاءات نقدیه، 7(26)، 111-131.

پایان‌نامه‌ها

توکلی، بهناز (1392) مطالعه سیر تحول تصویر زن در نگاره‌های مکاتب مشهد و اصفهان دوره صفوی (نمونه موردی منتخبی از آثار هفت اورنگ جامی، ابراهیم میرزا و آثار رضا عباسی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته هنر، دانشکده هنر و رسانه، پیام‌نور استان تهران.

گلی، حسن (1392) بررسی سیمای زن در مثنوی لیلی و مجنون نظامی و مقلّدان او (امیرخسرو دهلوی، جامی، مکتبی شیرازی، هاتفی خرجردی)، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زابل.

نیک‌خواه، سمیرا (1388) تحلیل و بررسی وضعیت اجتماعی زن در دورة مغول و تیموری از دیدگاه شش تن از شعرای این دوره(مولوی، سعدی، امیرخسرو دهلوی، عبید زاکانی، حافظ و جامی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی.