تحلیل آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی در مثنوی صفات‌العاشقین هلالی جُغتایی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 5، دوره 14، شماره 53، خرداد 1401، صفحه 105-132   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2022.1935179.2755

نویسندگان

فرشاد اسکندری شرفی^{* 1}؛ وحید مبارک²

¹کارشناس ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه (نویسنده مسؤول)

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

چکیده

هلالی جغتایی از سرایندگان برجستۀ شعر فارسی در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری است که افزون‌بر غزلیات لطیف عاشقانه، منظومه‌های عاشقانه و عارفانۀ درخور توجهی نیز از او به یادگار مانده است. یکی از این منظومه‌ها، مثنوی صفات‌العاشقین است که در 1237 بیت و در قالب بیست باب سروده شده است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، مثنوی صفات‌العاشقین هلالی ازنظر پیوند با نوع ادبی تعلیمی و کاربرد آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی بررسی و تحلیل شده است. دستاورد پژوهش گویای این است که منظومۀ صفات‌العاشقین سرشار از مفاهیم اخلاقی و تعلیمی است؛ تاجایی‌که از مجموع ابیات این منظومه، 893 بیت (72 درصد) در تمجید و توصیۀ فضیلت‌ها و نکوهش و نهی از رذیلت‌های اخلاقی آمده است. قناعت، کم‌خوابی و کم‌خوردن، ادب، سخاوت، صبر، عزلت و از غوغای خلایق رَستن، کم‌گویی، احسان، وفا، همت، شُکر، شجاعت، صدق و راستی، تواضع، حیا، ناپایداری دنیا و ترک آن و خُلق خوش، موضوع‌های اخلاقی و تعلیمی هفده‌گانه‌ای است که هلالی در مثنوی صفات‌العاشقین از آن‌ها سخن رانده است. نکتۀ تأمل‌برانگیزی که در بطن برخی از این موضوعات دیده می‌شود، نمود نگرش عرفانی و صوفیانه است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ ادبیات فارسی؛ آموزه‌های اخلاقی و تعلیمی؛ مثنوی صفات‌العاشقین؛ هلالی جغتایی

مراجع

1. نهج‌البلاغه (1386)، ترجمۀ محمد دشتی، چ 4، قم: شهاب‌الدین.
2. ایرانی، دینشاه (1334)، اخلاق ایران باستان، چ 3، تهران: انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.
3. براون، ادوارد (1339)، از سعدی تا جامی (تاریخ ادبی ایران از نیمۀ قرن هفتم تا آخر قرن نهم هجری عصر استیلای مغول و تاتار)، ترجمة علی‌اصغر حکمت، چ 2، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
4. تمیم‌داری، احمد (1372)، عرفان و ادب در عصر صفوی، ج 1، چ 1، تهران: حکمت.
5. حاکمی، اسماعیل (1386)، تحقیق دربارۀ ادبیات غنایی ایران (و انواع شعر غنایی)، چ 1، تهران: دانشگاه تهران.
6. رجایی بخارائی، احمدعلی (1390)، فرهنگ اشعار حافظ، چ 9، تهران: علمی.
7. رزمجو، حسین (1390)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ 3، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
8. رستگار فسایی، منصور (1380)، انواع شعر فارسی، چ 2، شیراز: نوید شیراز.
9. رضازادۀ شفق، صادق (1352)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: دانشگاه پهلوی.
10. ریپکا، یان و همکاران (1381)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمة عیسی شهابی، چ 1، تهران: علمی و فرهنگی.
11. زمانی، کریم (1393)، میناگر عشق: شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، چ 12، تهران: نی.
12. سعدی، مصلح بن عبدالله (1392)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ 11، تهران: خوارزمی.
13. سجادی، سید ضیاء‌الدین (1393)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، چ 19، تهران: سمت.
14. شبر، سید عبدالله (1389)، اخلاق، ترجمة محمدرضا جباران، چ 15، تهران: هجرت.
15. شمیسا، سیروس (1389)، انواع ادبی، چ 4، تهران: میترا.
16. صرفی‌پور، محمدتقی (1390)، خوبی‌ها و بدی‌ها، چ 1، قم: صرفی‌پور.
17. صفا، ذبیح‌الله (1373)، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، چ 14، تهران: ققنوس.
18. ــــــــــــ (1392)، تاریخ ادبیات در ایران، ج 4، چ 14، تهران: فردوس.
19. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1390)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چ 17، تهران: علمی و فرهنگی.
20. غزالی، امام محمد (1380)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، ج 2، چ 9، تهران: علمی و فرهنگی.
21. فتحعلی‌خانی، محمد (1379)، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، ج 1، چ 1، قم: شهریار.
22. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1386). شرح مثنوی شریف، ج 1، چ 12، تهران: علمی و فرهنگی.
23. فیض کاشانی، ملامحسن (1362)، اخلاق حسنه، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، چ 5، تهران: پیام آزادی.
24. قشیری، ابوالقاسم (1388)، رساله قشیریه، با تصحیح و استدارکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ 2، تهران: زوار.
25. کاشانی، عزالدین محمود (1389)، مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ 1، تهران: زوار.
26. کهدویی، محمدکاظم (1397)، آیینۀ تعلیم (ادبیات تعلیمی منظوم)، چ 1، یزد: دانشگاه یزد.
27. مروتی، سهراب (1381)، تکامل انسان در آیینۀ اخلاق، چ 1، ایلام: گویش.
28. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، چ 1، تهران: سخن.
29. مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1390)، فیه ما فیه، شرح کریم زمانی، چ 1، تهران: معین.
30. مهدوی کنی، محمدرضا (1388)، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، چ 24، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
31. میرهاشمی، مرتضی (1390)، نظیره‌های غنایی منظوم شامل: هشت‌بهشت، جمشید و خورشید، همای و همایون، یوسف و زلیخا، فرهاد و شیرین، چ 1، تهران: چشمه.
32. نراقی، مولی مهدی (1389)، علم اخلاق اسلامی، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، ج 1 و 2، چ 9، تهران: حکمت.
33. نصیرالدین طوسی (1369)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چ 4، تهران: خوارزمی.
34. نفیسی، سعید (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی (تا پایان قرن دهم هجری)، ج 1، تهران: کتابفروشی فروغی.
35. نهج‌الفصاحه (1382)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چ 4، تهران: دنیای دانش.
36. هانری دو فوشه کور، شارل (1377)، اخلاقیات (مفاهیم اخلاقی در ادب فارسی از سدۀ سوم تا سدۀ هفتم هجری)، ترجمۀ محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روح‌بخشیان، چ 1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران.
37. هلالی جغتایی، بدرالدین (1337)، دیوان (با شاه و درویش و صفات‌العاشقین او)، تصحیح سعید نفیسی، چ 1، تهران: سنایی.
38. یارشاطر، احسان (1383)، شعر فارسی در عهد شاهرخ (نیمه اول قرن نهم)، یا آغاز انحطاط در شعر فارسی، چ 2، تهران: دانشگاه تهران.