انگاره‌های نمادین اعداد در سعادت‌نامة نظام‌الدین‌استرآبادی و ساقی‌نامة ظهوری‌ترشیزی براساس نظریة کهن‌الگویی یونگ

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 8، دوره 14، شماره 50، فروردین 1401، صفحه 110-130   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1921541.1480

نویسندگان

زینب نوروزعلی¹؛ احمد خیالی خطیبی^{* 2}؛ علی اصغر حلبی³

¹دانشجوی دکتری، دانشکده زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²استادیار و عضو هیات علمی دانشکده زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

³استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

اعداد یکی از مهم‌ترین انواع کهن‌الگوها هستند و از زمان‌های بسیار دور از جمله دغدغه‌های ذهنی بشر بوده و همواره در طول تاریخ پرداختن به این موضوع که اعداد فراتر از مفهوم کمّی خود، ارزش کیفی و معانی نهفتة بسیاری در خود دارند؛ زمینه‌ساز مطالعات و نظریه‌پردازی‌های فراوانی در علوم مختلف بوده است. در واقع کنار گذاشتن اعداد از زندگی روزمره ممکن نیست. اعداد هم مانند زمان و مکان مفهومی کاملا اساطیری داشته و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین انگاره‌های کهن‌الگویی مفاهیم نهفتة بسیاری در خود دارند که بیانگر حالات و اندیشه‌های روانی، جهان‌بینی و دنیای پیرامون صاحبان اثر هستند. در این مقاله به ‌بررسی و تطبیق برخی اعداد در سعادت‌نامة‌ نظام‌الدین‌استرآبادی و ساقی‌نامة‌ظهوری‌ترشیزی می‌پردازیم. به‌نظر می‌رسد استرآبادی و ترشیزی شناخت عمیق و دقیقی از کهن‌الگوی اعداد داشته و آنها را با استفاده از عنصرخیال در آثار خود به‌کار برده‌اند. نگاه هر دو‌ در مفاهیم کاربردی اعداد به‌هم شبیه بوده و از آن در اشعار خود و به‌ویژه در ابیات مذهبی استفاده کرده‌اند. اعداد با معانی نمادین مشابه ولی با بسامد متفاوت در هر دو دیوان آمده و بسامد استفاده از آنها در سعادت‌نامه بیشتر از ساقی‌نامه می‌باشد. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای و دیجیتالی انجام شده‌است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات‌تطبیقی؛ نماد؛ اعداد؛ کهن‌الگو

مراجع

منابع

قرآن کریم.

اسـترآبادی نظام‎الدین، 1391، دیوان اشعار نظام‌الدین اسـترآبادی، تحقیق و تصحیح شایسته ابراهیمی؛ مرضیه بیک‌وردی‌لو، کتابخانة موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران.

بهار مهرداد، 1375، پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ 2، آگه، تهران.

پراپ ولادیمیر، 1386، ریخت‌شناسی قصه‌های پریان، ترجمة فریدون بدره‌ای، چاپ 2، توس، تهران.

ظهوری‌ترشیزی نورالدین‌محمد، 1394، ساقی‌نامه، تصحیح علی‌اصغر باباسالار و سیده‌پرنیان دریاباری، دانشگاه تهران، تهران.

رزمجو حسین، 1381، قلمرو ادبیات‌حماسی ایران، جلد1، پژوهش‌گاه علوم‌انسانی‌ومطالعات فرهنگی، تهران.

ساجدی طهمورث، 1387، از ادبیات تطبیقی تا نقد ادبی، امیرکبیر، تهران.

سرمدی محمود، 1380، واژگان پژوهی قرآنی، الهادی، قم.

شمیسا سیروس، 1383، داستان یک روح، چاپ 6، فردوس، تهران.

شوالیه ژان و دیگران، 1388، فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضائلی، جلد2، چاپ3، جیحون، تهران.

صفا ذبیح‌الله، 1382، تاریخ‌ ادبیات‌ در‌ ایران، دورة پنج جلدی، جلد5،4،3، چاپ 12، فردوس، تهران.

عارفی راهب، 1395، آشنایی با کهن‌الگو و نمادها، راشدین، تهران.

فرشیدورد خسرو، 1368، دربارة ادبیات و نقد ادبی، جلد2، امیرکبیر، تهران.

کاسیرر ارنست، 1378، فلسفة صورت‌های سمبلیک، اندیشة‌اسطوره‌ای، ترجمة یدالله موقن، هرمس، تهران.

کربن هانری، 1383، آئین جوانمردی، ترجمة احسان نراقی، سخن، تهران.

کیستی جوتین، 1385، نشانه‌شناسی و اسطوره در فرش شرقی، ترجمة مینو بهرامی، کتاب ماه هنر شمارة 95.

گنون رنه و دیگران، 1387، هرمس و زبان مرغان، ترجمة امین اصلانی،جیحون، تهران.

گورین‌ و دیگران، 1376، راهنمای روی‌کردهای‌ نقد‌ ادبی، ترجمة زهرا میهن‌خواه، چاپ3، اطلاعات، تهران.

گویارد ام.اف، 1374، ادبیات تطبیقی، ترجمة علی‌اکبر خان‌محمدی، پاژنگ، تهران.

منزوی احمد. 1350، فهرست نسخه‏‌‏های خطی فارسی، جلد15، سازمان همکاری‌ منطقه‌ای، تهران.

مورنو آنتونیو، 1386، یونگ خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی، مرکز، تهران.

میرصادقی‌ جمال، 1382، داستان‌نویس‌های‌ نام‌آور معاصر ایران، اشـاره، تهران.

نورآقایی آرش، 1388، عدد نماد اسطوره، افکار، تهران.

نیکوبخت‌ ناصر‌ و همکاران، 1389، خویش‌کاری‌های مشترک فلز، آب و آتش در اساطیر و باورهای ایرانی، شعرپژوهی‌، سال2، شمارة4، صص191-210.

هینلز جان، 1382، شناخت اساطیر ایران، چاپ8، ترجمة ژاله آموزگار، افکار، تهران.

یونگ کارل‌ گوستاو‌، 1373، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة محمود سلطانیه، چاپ7، چشمه، تهران.