بررسی آکوستیکی تکیه در شعر رسمی فارسی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 12، دوره 14، شماره 50، فروردین 1401، صفحه 233-256   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1908385.1375

نویسندگان

رافعه خوشخو¹؛ رها زارعی فرد^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبانشناسی دانشگاه اصفهان

²عضو هیات علمی گروه زبانشناسی دانشگاه جهرم

چکیده

از آنجا که وزن شعر رسمی فارسی اصولاً وزنی کمّی محسوب می‌شود و وابسته به کشش واکه‌هاست، نقش تکیه در آن چندان مورد تأکید قرار نگرفته یا در حاشیه بررسی شده‌است. در این مقاله به بررسی نقش تکیه در شعر فارسی پرداخته شده است. سعی شده که به این سؤال پاسخ داده شود که شعریت شعر رسمی فارسی تا چه حد وابسته به تکیه است؟ آزمایشی برای پاسخ به این سؤال طراحی شده‌است. برای انجام آزمایش، غزل شماره 327 از دیوان حافظ انتخاب ‌شد و ویژگی‌های صوت‌شناختی آن مورد واکاوی قرار گرفت. بدین منظور از یک گویشور فارسی زبان، آشنا با ارکان عروضی خواسته شد که غزل مذکور را با تکیه ‌بر ارکان عروضی با استفاده از برنامه پرت بخواند. برای اطمینان از صحت نتایج از همان گویشور خواسته شد که یکبار دیگر غزل را در شرایط یکسان بخواند. سپس، داده‌ها در سه سطح رکن عروضی، گروه آهنگین و گروه پاره‌گفتار مورد تحلیل قرار گرفتند. شواهد آزمایشگاهی نشان دادند که تکیه متکی به پایه‌های عروضی نیست و عملاً خواننده بسته به تفسیر و برداشت خود از معنای شعر، فقط یکی از هجا‌ها را در هر یک از رکن‌ها برجسته می‌سازد و الگوی تکیه‌گذاری متغیر و غیرقابل پیش‌بینی است. بنابراین نگارندگان براین باورند که الگوی تکیة این مصراع‌ها، به هیچ‌وجه ریتم ندارند و نمی‌توانند بنیاد وزن باشند و رکن، ابزاری برای توصیف صحیح وزن شعر فارسی است و اگر نظم تکیه در ابیات شعر رعایت نشود با اختلال در وزن مواجه نمی‌شویم.

کلیدواژه‌ها

تکیه"؛ " وزن شعر"؛ " نظریة وزنی"؛ " واج‌شناسی نوایی"؛ "واج‌شناسی لایه‌ای

مراجع

 منابع

اسلامی، محرم (۱۳۸۴)، واج‌شناسی: تحلیل نظام آهنگ زبان فارسی، تهران: سمت.

اسلامی، محرم (۱۳۸۸)، «تکیه در زبان فارسی»، دوفصل‌نامة پردازش علائم و داده‌ها، شمارة ۱، پیاپی ۱۱، صص ۳-12.

بی‌جن‌خان، محمود و ماندانا نوربخش (۱۳۸۵)، «واج‌شناسی نوایی و زبان فارسی»، نامة پژوهشگاه میراث فرهنگی، بهار و تابستان، شماره‌های ۱۴ و ۱۵، صص ۳۳-۱۸.

خانلری، پرویز (۱۳۳۷)، وزن شعر فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

خانلری، پرویز (۱۳۷۳)، وزن شعر فارسی، تهران: توس.

ریپکا، یان (۱۳۲۲)، «بحر متقارب»، مجموعة مقالات کنگرة هزارة فردوسی، تهران.

طبیب‌زاده، امید (۱۳۸۳)، «تکیة پایه در شعر عروضی فارسی»، در جشن‌نامه یدالله ثمره: پژوهش‌های زبان‌شناسی ایرانی ۲، به کوشش امید طبیب‌زاده، محمد راسخ مهند، همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.

طبیب‌زاده، امید (۱۳۸۲)، تحلیل وزن شعر عامیانة فارسی، تهران: نیلوفر.

طبیب‌زاده، امید (۱۳۹۰)، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

کرمی، محمدحسین (۱۳۸۰)، عروض و قافیه در شعر فارسی. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

وحیدیان کامیار، تقی (۱۳۵۲)، «تکیه و وزن شعر فارسی»، راهنمای کتاب، تیر-شهریور.

وحیدیان کامیار، تقی (۱۳۷۰)، «تکیه و وزن شعر فارسی»، حرف‌های تازه در ادب فارسی، اهواز: جهاد دانشگاهی، ص ۵۶-۴۹.

Abolhasanizadeh et al. (۲۰۱۲), “Persian pitch accent and its retention after the focus”, Lingua, ۱۲۲: ۱۳۸۰۰-۱۳۹۴.

Elwell-Sutton, L.P. (۱۹۷۶), The Persian Meters, Cambridge: Cambridge University Press.

Gussenhoven, C. (۲۰۱۱), Understanding Phonology, Hodder Arnold

Hayes, B. (۱۹۷۷), “Rhythmic Structure of Persian Verse”, Edebiyat, ۴:۱۹۳-۲۴۲.

Hayes, B. (۱۹۹۵), Metrical Stress Theory, Chicago and London: University of Chicago Press.

Hayes, B. (۱۹۸۹), “The Prosodic Hierarchy in Meter”, in Paul Kiparsky and Gilbert Youmans, eds. Rhythm and Meter, Academic Press, Orlando, FL, pp. ۲۰۱-۲۶۰.

Kahnemuyipour, A. (۲۰۰۳), “Syntactic Categories and Persian Stress”, Natural Language & Linguistic Theory, ۲۱: ۳۳۳-۳۷۹.

Utas, B. (۲۰۰۹), “Prosody: meter and rhyme” in de Brujin, J.T.P. (ed.), A History of Persian Literature, Vol ۱. London &NewYork (I.B.Tauris), pp ۹۶-۱۲۲.