هویّت «عقل و عشق» در اشعار عرفانی امام خمینی(ره) و علّامه حسن زاده ی آملی.

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 13، دوره 14، شماره 50، فروردین 1401، صفحه 257-289   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2022.1916198.1412

نویسندگان

جواد عابدی^{* 1}؛ حسین پارسایی²؛ رضا فرصتی جویباری³

¹گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، قائمشهر، ایران

²استادیار دانشگاه آزاد قایمشهر. گروه زبان وادبیات فارسی

³استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد واحد قائمشهر ، ایران

چکیده

هویّت عقل و عشق و مبحث تقابل، تضاد و یا همسویی آن دو به عصرکنونی منحصر نمی شود بلکه سابقه ای طولانی دارد که به عمر عرفان و تصوّف بر می گردد. نزاع عقل و عشق در اکثر آثار عارفان وجود دارد، در ظاهر عقل به پای عشق قربانی می شود امّا با تفکّر بیشتر، می توان دریافت که یک همسویی در آثارشان وجود دارد. امام خمینی(ره) و علّامه حسن زاده ی آملی دو شخصیّت برجسته و آگاه در علوم دینی می باشند که در عرصه ی ادب فارسی گام نهاده اند. این پژوهش که به روش تطبیقی و «تحلیلی- توصیفی» صورت گرفته است، برآن است تا هویّت مفاهیم عرفانی «عقل و عشق» در اشعار امام(ره) و علّامه را مشخّص نماید. آنان ویژگی های عشـق حقیقی را بیـان می کنند و به نظریّه ی عقل و عشق و تقابل بین آن دو می پردازند؛ آنان عقل هیولایی را نکوهش می کنند و به ستایش عقل رحمانی می پردازند؛ در بین اشعارشان نمودار عشق حقیقی به آفریدگار و انسان های کامل، به ویژه ائمّه ی معصومین(علیهم السّلام) به عنوان محور اصلی شعر دیده می شود. آنان همه ی معرفت خود را به واسطه ی عشقی می دانند که الهی است؛ این عشق حقیقی در تقابل با عقل و خرد است و در سراسر دیوان اشعارشان مشهود می باشد و از بسامد بسیار بالایی برخوردار است

کلیدواژه‌ها

عقل؛ عشق؛ تقابل؛ امام خمینی؛ علّامه حسن زاده

مراجع

منابع

 قرآن کریم.

 ابراهیمی دینانی، غلامحسین (۱۳۸۰). دفتر عقل و آیت عشق، تهران: انتشارات طرح نو.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۱). «عقل و عشق در نظر محقق ترمذی»، مجلّه‌ی «فلسفه»، شماره‌ی ۴ و ۵، صص ۴۳ - ۲۳.

 اسلامی ندوشن، محمدعلی (۱۳۷۷). باغ سبز عشق، تهران: انتشارات یزدان.

 الهی قمشه‌ای، محیی الدّین مهدی (۱۳۶۳). حکمت الهی عام و خاص، جلد اوّل، تهران: انتشارات اسلامی.

 اوجاق علی زاده، شهین (۱۳۸۵). «تقابل عقل و عشق از دیدگاه عطّار»، «پژوهش‌نامه‌ی ادب حماسی»، شمار ه ی ۳، صص ۱۷۶ - ۱۳۵.

 پورجوادی، نصرالله (۱۳۸۰). اشراق و عرفان (مقاله‌ها و نقدها)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

 پور نامداریان، تقی (۱۳۸۰). در سایه‌ی آفتاب، تهران: نشر سخن.

 جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۴). «مصاف عقل و عشق در شخصیت ممتاز امام خمینی (ره)»، نشریه‌ی مکاتبه و اندیشه، شماره‌ی ۲۱، صص ۵۲-35.

 حسن‌زاده، حسن (۱۳۹۱). دیوان اشعار، به کوشش سیّد سعید هاشمی، قم: الف. لام. میم.

 حکیمی، محمّدحسین (۱۳۸۵). مبانی فلسفی عشق از منظر ابن‌سینا و ملّا صدرا، قم: انتشارات بوستان کتاب قم.

 حلبی، علی‌اصغر (۱۳۸۳). جلوه‌های عرفان و چهره‌های عارفان، تهران: نشر قطره.

 خلیلی، محمدرضا (۱۳۸۴). مقام عقل، قم: انتشارات دلیل ما.

خمینی، سیّد روح‌الله (۱۳۷۴). دیوان اشعار، قم: مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

دانش‌پژوه، منوچهر (۱۳۸۶). فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران: نشر و پژوهش فرزان.

 رازی، نجم الدّین (۱۳۴۵). عشق و عقل (معیار الصدق فی مصداق العشق)، به اهتمام و تصحیح دکتر تقی تفضّلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

 رحیمیان، سعید (۱۳۸۷). آفرینش از منظر عرفان (سیری در نظریه‌ی تجلّی و ظهور در عرفان نظری ابن عربی)، قم: انتشارات بوستان کتاب قم.

 زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۹). ارزش میراث صوفیه، تهران: انتشارات امیرکبیر.

 شبستری، شیـخ محمود (۱۳۷۱). مجموعه آثـار شیخ محمود شبستری، به اهتمام دکتر صمد موحّد، تهران: چاپ گلشن، کتابخانه‌ی طهوری.

 صدرالدین شیرازی، محمّدبن ابراهیم (۱۳۸۴). اسفار اربعه، جلد سوم، ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.

 صلواتی، عبدالله (۱۳۸۲). «پانوشتی بر دفتر عقل و آیت عشق (غلامحسین ابراهیمی دینانی)»، آیینه‌ی پژوهش، شماره‌ی ۸۲، صص ۸۸ - ۸۲.

 صمدی آملی، داود (۱۳۷۹). شرح دفتر دل، جلد اوّل، قم: نبوغ.

  ــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۴). شرح دفتر دل، جلد دوم، قم: نبوغ.

 طباطبایی، فاطمه (۱۳۹۹). «جـایگاه عـقل و عشـق برای نیل به‌غایت انسـانی در اندیشه‌ی عـرفانی امـام خمینی (ره)»، «پژوهشنامه‌ی متین»، شماره‌ی ۸۷، صص ۱۳۰ - ۱۱۵.

 غفار زاده، علی (۱۳۸۳). «جایگاه عشق در عرفان امام خمینی (ره)»، فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی «پژوهش‌های فلسفی-کلامی» شماره‌ی ۱۹، صص ۱۵۲ - ۱۲۵.

 قطبی شیرازی، روزبهان (۱۳۶۰). عبهر العاشقین، تصحیح و مقدمه‌ی فارسی و فرانسوی، ترجمه‌ی فصل اوّل به زبان فرانسوی هانری کربن و محمد معین، تهران: انتشارات منوچهری.

 کزازی، میر جلال الدّین (۱۳۹۰). نامه‌ی باستان، جلد اوّل، تهران: سمت.

کلینی، محمّدبن یعقوب (۱۳۵۰). اصول کافی، جلد اوّل، ترجمه و شرح فارسی آیه الله شیخ محمّدباقر کمره ای، قم: انتشارات اسوه.

 گوهرین، سیّدصادق (۱۳۸۲). شرح اصطلاحات تصوّف، جلد هشتم، تهران: نشر زوّار.

ـــــــــــــــــــــــ (۱۳۸۳). شرح اصطلاحات تصوّف، جلد نهم، تهران: نشر زوّار.

 ماری شیمل، آنه (۱۳۷۱). «عقل و عشق از دیدگاه اقبال لاهوری»، ترجمه‌ی خسرو ناقد، مجلّه‌ی «کلک»، شماره‌ی ۲۵ و ۲۶، صص ۷۲-۶۸.

 مالملی، پری؛ یلمه ها، احمدرضا؛ داوری، پریسا (۱۴۰۰). «مضامین اخلاقی در مثنوی تازه یافت شده‌ی ظهیر کرمانی»، فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج «زبان و ادب فارسی»، شماره‌ی ۴۷، صص ۱۱۲ - ۹۱.

 موحّدی، محمدرضا (۱۳۸۸). «عقل در کوی عشق (دیدگاه شیخ نجم الدّین رازی درباره‌ی عقل و عشق)»، فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی دانشگاه قم «پژوهش‌های فلسفی- کلامی»، سال یازدهم، شماره‌ی ۴۱، صص ۱۹۴ - ۱۶۷.

 مولوی، جلال الدّین محمّدبن محمد بلخی (۱۳۹۰). مثنوی مولوی، تصحیح و بازبینی کاظم مطلق، تهران: خانه‌ی هنرمندان.

 میری رستمی، سیّدهایم (۱۳۹۴). عقل و عشق در عرفان و فلسفه (از منظر ابن عربی، میرحیدر آملی و ملّا صدر)، جلد اوّل، تهران: انتشارات گیوا.

 نسفی، عزیزالدّین (۱۳۵۰). الانسان الکامل، تصحیح ماریژان موله، تهران: کتابخانه‌ی طهوری.

 همدانی، عین القضات (۱۳۷۰). تمهیدات، تصحیح دکتر عفیف عسیران، تهران: انتشارات طهوری.

 یثربی، سیّد یحیی (۱۳۷۰). فلسفه‌ی عرفان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

 ــــــــــــــــــــ (۱۳۸۵). آب طربناک، تهران: علم.