تحلیل و تطبیق «منطق‌الطیر» عطار نیشابوری و رمان «کتاب سیاه» از اورهان پاموک

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 18، شماره 67، تیر 1401، صفحه 97-73   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2022.691129

نویسندگان

سمیرا جمالی قطلو¹؛ ناصر علیزاده خیاط^{* 2}؛ آرش مشفقی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گرایش ادبیات غنایی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بناب، بناب، ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بناب، بناب، ایران

چکیده

اورهان پاموک، داستان‌نویس صاحب‌‌نام ترکیه، برخی آثار خود را تحت تأثیر ادبیات ایران و مطابق الگوهای موجود در شاهکار‌های ادب کلاسیک فارسی خلق کرده است. «کتاب سیاه» یکی از رمان‌های پاموک است که در آن، شیوه‌‌‌های نوین و مدرن داستان‌نویسی در غرب، با قصه‌ها و حکایات کهن ادبیات شرق، از جمله ادب فارسی، نزدیکی و خویشاوندی یافته است. پاموک در این رمان، توجه ویژه‌ای به عطار نیشابوری و منظومۀ «منطق‌الطیر» نشان داده و تلاش نموده است کار خود را با الگوی نمادین موجود در «منطق‌الطیر» مطابقت دهد. او از «منطق‌الطیر» به صورت پشتوانه‌ای محتوایی و ساختاری بهره برده و با ایجاد موقعیت‌های داستانی ویژه، در صدد بازنمایی وادی‌های طریقت در متن رمان خود برآمده است. این گفتار، با روش تحلیلی ـ تطبیقی، شیوة بهره‌مندی پاموک از اندیشه‌های عطار و چگونگی تأثیرپذیری او از «منطق‌الطیر» را بررسی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد ظرفیت‌های عرفانی، تمثیلی و داستانی منظومۀ «منطق‌الطیر» و رمان «کتاب سیاه» از جهات مختلف همانندی دارد. در این رمان، ضمن بازنمایی معنایی مفاهیم عرفانی «منطق‌الطیر»، اشاراتی مستقیم به قصه‌های «منطق‌الطیر» و فرازهایی از داستان سفر مرغان به کوه قاف، به چشم می‌خورد؛ همچنین ذکر برخی نام‌ها به روشنی نشان می‌دهد که وجه بینامتنی ژرف و فراگیری میان رمان «کتاب سیاه» و «منطق‌الطیر» وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

اورهان پاموک؛ کتاب سیاه؛ عطار نیشابوری؛ منطق‌الطیر؛ سیمرغ

مراجع

ابراهیمی، مرضیه و فتانه محمودی. 1397. «بررسی تطبیقی ـ ترامتنی تأثیر کتاب‌نگاره‌های هرات بر اورهان پاموک با تأکید بر خسروشیرین نظامی و رمان نام من سرخ». مجله پژوهش ادبیات معاصر جهان. ش1. صص34ـ5. 

استعلامی، محمد. 1392. تذکره‌‌‌الاولیا. چ24. تهران: زوار.

انزابی‌نژاد، رضا و سعیدالله قره‌بگلو. 1384. عطار نیشابوری، منطق‌الطیر . چ 1. تبریز: آیدین.

پاموک، اورهان. 1398. کتاب سیاه. ترجمۀ عین‌له غریب. چ3. تهران: جهان نو.

ـــــــــــــ . 1399. کتاب سیاه. ترجمۀ صالح حسینی. چ1. تهران: ناهید.

پرتوی‌راد، طیبه و محمد شهبا. 1394. «واکاوی ظرفیت‌های نمایشی و مقایسۀ تطبیقی اقتباس‌های داخلی و خارجی از منطق‌الطیر عطار نیشابوری». متن‌شناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. ش2. صص44ـ33.  

پورنامداریان، تقی. 1384. در سایه آفتاب، شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی. چ3. تهران: سخن.

ثروت، منصور. 1385. آشنایی با مکتب‌های ادبی. چ1. تهران: سخن.

جامی، عبدالرحمان‌بن احمد. 1366. نفحات‌‎الانس. تصحیح مهدی توحیدپور. چ2. تهران: سعدی.

حاجی بگوویچ، دارمین. 1396. اسرار کتاب سیاه. ترجمه عین‌ الله غریب. چ1. تهران: چشمه.

حلبی، علی‌اصغر. 1385. مبانی عرفان و احوال عارفان. چ3. تهران: اساطیر.

دوبلگ، کریستوفر. 1385. «پاموک و نگاه کردن در آینه». دو ماهنامه بخارا. ش9. ص500.

دهباشی، علی. 1385. «اورهان پاموک نویسنده‌ای پست‌مدرن». دو ماهنامه  بخارا. ش9. ص494.

زارعی، اسدالله و اسماعیل بنی اردلان. 1396. «روایت تضاد و سنت و تجدد با نگاهی به «نام من سرخ» اثر اورهان پاموک». فصلنامه «پژوهش‌های ادبیات تطبیقی». ش2. صص21ـ1. 

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1346. شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب. چ1. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــــ . 1355. یادداشت‌ها و اندیشه‌ها. چ2. تهران: جاویدان.

سیّدحسینی، رضا. 1385. «چند نکتة گفتنی دربارۀ پاموک». دو ماهنامۀ بخارا. ش9. ص504.

ـــــــــــــــ .  1387. مکتب‌های ادبی. ج2. چ14. تهران: نگاه

شمیسا، سیروس. 1372. منطق‌الطیر عطار. چ1. تهران: دانشگاه پیام نور.

ــــــــــــــ . 1391. مکتب‌های ادبی. چ1. تهران: قطره.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1392. زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاهِ عرفانی. چ1. تهران: سخن.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1398. تذکرة‌الاولیا عطار نیشابوری. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. ج1. چ1. تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله. 1368. تاریخ ادبیات در ایران. ج9و6و3و1. تهران: فردوس.

عوفی، محمد. 1361. تذکرۀ  لباب‌الالباب. چ1. تهران: فخررازی.

ملکی، حسین. 1361. دیوان عطار نیشابوری. چ1. تهران: چکامه.

کادن، جی. ای. 1386. فرهنگ ادبیات و نقد. ترجمه کاظم فیروزمند. چ2. تهران: شادگان.

گوهرین، صادق. 1379. منطق‌الطیر. چ16. تهران: علمی فرهنگی.

نامور مطلق، بهمن. 1394. درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن.

نظامی‌زاده، مهرگان و ام البنین اسماعیلیان. 1399. «تاثیر جلوه‌های روایی ادب پارسی در «نام من سرخ» اورهان پاموک با تأکید بر بینامتنیت و ترانسپوزیسیون ژنت».  مجله روایت‌شناسی. ش8. صص427ـ403.

نوذری، حسینعلی. 1380. پست‌مدرنیته و پست‌مدرنیسم، تعاریف، نظریه‌ها و کاربست‌ها. چ2. تهران: نقش جهان.

هاچن، لیندا. 1387. بینامتنیت، هجو، و گفتمان‌های تاریخ. ترجمه پیام یزدانجو. چ2. تهران: مرکز.