تحلیل نوسان سلطۀ معشوق بر عشاق در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی بر اساس دیدگاه جامعه‌ شناسی لوکاچ، بوردیو و آدورنو

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 39، مرداد 1400، صفحه 94-111   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زهرا نورمحمدی نجف آبادی¹؛ شهرزاد نیازی^{* 2}؛ محبوبه خراسانی³

¹دانشجوی دکتری،‌گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

²استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

³دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

چکیده

منظومۀ خسرو و شیرین حکیم نظامی از منظومه‌های مشهور فارسی در حوزۀ ادبیات غنائیست. بن‌مایۀ داستان عشق است. در این داستان که چندین عشق در آن جریان دارد جایگاه عاشق و معشوق اغلب در حال جابجایی و نوسان است، سیر داستان، گاه متعارف و گاه نامتعارف می‌شود. از جمله کنش‌های نامتعارف، سلطۀ عاشق بر معشوق است. انتظار این بود که مطابق با جاذبه و میدان مغناطیسی معشوق، تناسب مندی سلطه به نفع معشوق اعمال شود، اما برخلاف انتظار، شاهد نوسان و تغییر جایگاه سلطه‌ایم. این پژوهش در یک مطالعۀ بینارشته‌ای با استفاده از منابع، اسناد و ابزار کتابخانه‌ای به روش توصیفی ـ تحلیلی، چیستی و چرایی نوسان سلطۀ عشاق در منظومۀ یادشده را از منظر جامعه‌شناسی با تکیه بر آرای جورج لوکاچ، پی‌یر بوردیو و تئودور آدورنو بررسی می‌کند. چون رفتار، منبعث از روان است این تحقیق به نقد روانکاوانه نیز رویکرد دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد: هژمونی قدرت، پایگاه‌های طبقاتی، عینیات و ذهنیات جامعه و شاعر، نوسان سلطه را به نفع فرادستان رقم زده و همین دیالکتیک موجب نگرش و رهیافت نظامی به نوسان سلطه شده‌است.

کلیدواژه‌ها

سلطه؛ پایگاه طبقاتی؛ نظامی گنجوی؛ خسرو و شیرین؛ لوکاچ؛ بوردیو؛ آدورنو

مراجع

آدورنو، تئودور؛ هورکهایمر، ماکس (1384). دیالکتیک روشنگری. ترجمة مراد فرهادپور و امید مهرگان. تهران: گام‌نو.

آگ‌برن، ویلیام؛ نیم‌کوف، مایر (1350). زمینۀ جامعه‌شناسی. ترجمة امیرحسین آریانپور. تهران: گستره.

باتامور، تام. (1380). مکتب فرانکفورت. ترجمه حسینعلی نوذری. تهران: نی.

برن، ژان (1363). افلاطون. ترجمه سید ابوالقاسم پور حسینی. تهران: موسسه نشر هما.

بوردیو، پی‌یر (1388). درسی دربارۀ درس. ترجمه ناصر فکوهی. تهران: نشرنی.

بوردیو، پی‌یر (1389). سلطۀ مردانه. ترجمه رحیم هاشمی. بی‌جا، بی‌نا.

بوردیو، پی‌یر (1396). نظریۀ کنش: دلائل عملی وانتخاب عقلانی. ترجمه مرتضی مردیها. تهران: نقش و نگار.

بوردیو، پی‌یر (1399). تمایز: نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشر ثالث.

روستاخیز، بهروز؛ آذرشب، عطیه (1396) تأملی بر رهیافت تفهمی تفسیری در روش‌شناسی انسان‌شناختی. ماهنامه پژوهش‌های تاریخی، اجتماعی، سیاسی. 1 (2)، 78-69.

سعدی، شیخ‌مصلح‌الدین (1381). غزلیات. مطابق با تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: کلک آزادگان.

سعیدی سیرجانی، علی اکبر (1367). سیمای دو زن (شیرین و لیلی در خمسه نظامی). تهران: نشر نو.

سلیمانی، محسن (1374). تأملی در باب داستان. ج.2. تهران: انتشارات امیرکبیر.

شمیسا، سیروس (1383). انواع ادبی. ویرایش سوم. تهران، فردوس.

فروم، اریک. (1391). به نام زندگی. ترجمه اکبر تبریزی. تهران: نشر فیروزه.

فکوهی، ناصر (1394). تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌‌شناسی. تهران: نشر نی.

فورستر، ادواردمورگان (1375). جنبه‌های رمان. ترجمه ابراهیم یونسی. تهران: انتشارات نگاه.

لوکاچ، جورج، (1395). نقد و فرهنگ. ترجمه اکبر معصوم بیگی. تهران: موسسه انتشارات نگاه.

لوکاچ، جورج (1391). رمان تاریخی. ترجمه شهلا فیلسوفی. تهران: نشر اشاره.

معصوم، حسین (1384) مفهوم دیالکتیک در فلسفه افلاطون. اندیشه‌های فلسفی3. 1 (3)، 119-107.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376). خسرو و شیرین. تصحیح و تحشیه حسن وحید دستگردی. تهران: قطره.

نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1376). لیلی و مجنون. تصحیح و تحشیه حسن وحید دستگردی. تهران: قطره.