بررسی و تبیین عوامل مؤثر در سیر تکوین فضاهای تاریخی شهرها (نمونه موردی: میدان توپخانه شیراز)

برنامه ریزی و توسعه محیط شهری

دوره 2، شماره 6، مرداد 1401، صفحه 113-126   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/juepd.2022.691380

نویسندگان

منا موسوی¹؛ مرتضی شریفی^{* 2}

¹مدرس گروه عمران - معماری، دانشگاه فنی و حرفه‌ای، تهران، ایران.

²عضو هیئت‌علمی گروه عمران- معماری، مربی دانشگاه فنی و حرفه‌ای، تهران، ایران.

چکیده

       در ایــن مقالــه با هــدف درک چگونگى شکل‌گیری الگوى فضایى «میدان توپخانه» در شهر ایرانى، به پیگیری پیشینۀ این فضا و عوامل بنیادین دخیل در شکل‌گیری آن پرداخته شده است. بدین منظور ساختار تاریخی شهر شیراز و محل مراکز حکومتی دوره‌های قبل از زندیه بررسی شده تا بستر و زمینۀ این میدان شناخته شود. همچنین به تعریف و تحلیل واژۀ «میدان» پرداخته شده تا به این فرضیه که آیا «توپخانه» میدان بوده است یا از فضایی حادث شکل یافته، پاسخ دهیم. فضای توپخانه از نظر عملکرد و فضای پیرامونی، ویژگی‌های میدان را دارد ولی از لحاظ شکل و بدنه به دلیل اتصالی که به بافت قدیمی شهر داشته و در همجواری بناهای از پیش‌ ساخته‌شده و حتی صدمه‌دیده قرار گرفته است به شکلی نه‌چندان منظم به بدنه‌ای ناپیوسته تبدیل شده است. به‌طور کلی ترکیب‌کردن ساختمان‌ها با عملکردهای متفاوت در اطراف میدان، نشان‌دهندۀ اهمیت گردآوردن شهروندان در یک فضای عمومی و تقویت روابط اجتماعی در میدان است و این ترکیب‌ها بر حسب نقش، عملکرد و خصوصیات بناهای پیرامون میدان، اشکال متفاوت به میدان می‌دهد. محصوربودن میدان با جداره‌های تعریف‌شده و پیوسته یکی از بارزه‌های اصلی میدان است به‌گونه‌ای که هیچ‌گونه انقطاع و گسیختگی در بدنۀ میدان وجود نداشته باشد. نحوۀ اتصال بناها به شبکۀ میدان به‌صورت اتصال مستقیم است. اهمیت میدان محدود به شکل و فرم ظاهری آن نیست بلکه به‌عنوان یک عرصۀ عمومی محل تجمع شهروندان است، در بیشتر موارد به خاطر یادآوری وقایع تاریخی و نیازهای اجتماعی اهمیت دارد. ساختار این پژوهش مبتنی بر منابع علمی – تاریخی کتابخانه‌ای و منابع مکتوب و تصویری دست ‌اول و دست ‌دوم است و تحلیل و ارزیابی شواهد موجود در قالب روش تفسیری – تاریخی صورت پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها

میدان؛ ساختار شیراز؛ میدان توپخانه؛ دوره زندیه؛ بناهای کریمخانی

مراجع

1. Afsar, K. "Shiraz old texture history", national works community, Tehran,

1. Ahari, Z. Esfahan school in civilization, art university, Tehran, 2001.
2. Ajand, Y. Art of safavi, zand, qajar, Mola, Tehran, 1997.
3. Danesh pajooh, M. Shiraz, fars brilliant bezel, Tehran, Hirmand, 1998.
4. Emdad, H. Shiraz in the past and present, Fars press union, Shiraz, 1962.
5. Kamali Sarvestani, K. Fars historical works Encyclopedia, Historical and tourism heritage complex, Tehran, 2005.
6. Kamali Sarvestani, K. Qoli nejad, A. Shiraz in travel letters, Navid of Shiraz, Shiraz, 2010.
7. Mostafavi, M. Pars climate, cultural works and honors community, Tehran, 2003.
8. Naqizade, M. The city aesthetic and identity perception under Islamic thinkings, Esfahan municipality cultural recreational organization, Esfahan, 2007.
9. Nasr, T. A search in Zandieh civilization and architecture, Navid of Shiraz, Shiraz, 2008.
10. Paoloconeo. Islam world civilization history, civil and optimization company, Tehran, 2005.
11. Qasemi, M. Zandieh congress. Karim khani buildings at Zandieh age narrated by  travel literature and  pictures, Farsology Institute, Shiraz, 2012.
12. Sami, A. Eternal shiraz, luxury (Navid of shiraz), Shiraz, 1984.
13. Sedaqat kish, J,. The oldest pictures of Fars, Persepolis , Shiraz, 2003.
14. Sharifi, M. Sheibani, H. "Shiraz a lyric composed (an introduction to Shiraz architecture and civilization)", Showatir pub., Shiraz, 2020.
15. Varham, Gh. Iran political & social history in Zand age, Moein, Tehran, 2006.