طبقه‌بندی و تحلیل بن‌مایۀ بی‌فرزندی در منظومه‌های عاشقانۀ فارسی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 39، مرداد 1400، صفحه 26-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اعظم حسینی^{* 1}؛ حسن ذوالفقاری²

¹دانشجوی دکترا، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

یکی از بن‌مایه‌های داستانی در منظومه‌های عاشقانه، بی‌فرزندی والدین عشّاق است. این بن‌مایه، نقطۀ ورود عشاق به داستان است، بنابراین نویسنده تمام هنر خود را به کار گرفته تا آن را حادثه‌ای به‌یادماندنی توصیف کند. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی به طبقه‌بندی بن‌مایۀ بی‌فرزندی در منظومه‌های عاشقانۀ فارسی می‌پردازد و نقش هر یک از این طبقه‌بندی و زیرگونه‌ها در روایت داستان را بررسی می‌نماید. برای این منظور کتاب «یک‌صد منظومۀ عاشقانه فارسی» مبنای کار قرارگرفته است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، در سی منظومه، والدین عشاق از بی‌فرزندی رنج برده‌‌اند. صاحب فرزند شدن ایشان به شکل‌های فرزند دار شدن با دعا و خیرات، استعانت از درویش با خوردن تبرک، با حضور تنها یکی از والدین، مخفی نگه‌داشتن تولد کودک و پیش‌بینی تولد فرزند اتفاق افتاده است. سیر تحول این بن‌مایه نشان می‌دهد، کاربرد آن از اساطیر آغاز شده و در داستان‌های عامه، بسیار ابتدایی و ساده‌لوحانه بوده است. نویسندگان منظومه‌های عاشقانۀ فارسی قرن چهارم تا نهم، با بهره‌گیری از ذوق خود، آن را به شکل‌های متنوعی به کار برده‌اند. از قرن نهم به بعد، چیز جدیدی به آن اضافه نشده و تکرار موارد قبلی است. اوج استفاده از آن، قرن دوازدهم و به دلیل افزایش منظومه‌پردازان هندی است. نقش آن در ساختار روایی داستان از آن ‌جهت است که نویسنده با به تصویر کشیدن صاحب فرزند شدن دشوار والدین، ذهن مخاطب را برای اتفاقاتی که از جانب این فرزندان در ادامۀ داستان شکل گرفته، آماده و باعث افزایش کنش‌های بعدی می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

منظومۀ عاشقانه؛ بن‌مایه؛ بی‌فرزندی؛ تولد عشاق

مراجع

آزادی ده عباسانی، نجیمه (1394). رمز‌گشایی آیین قربانی در اسطوره، عرفان و فرهنگ. نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. 11 (38)، 30-1.

پارسانسب، محمد (1388). بن‌مایه‎‎‎: تعاریف، گونه‌ها، کارکردها و.... فصلنامه نقد ادبی. 1 (5)، 40- 7.

پراپ، ولادیمیر (1368). ریخت‌شناسی قصّه‌های پریان. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: توس.

جامی، عبدالرحمان بن احمد (1376). مثنوی سلامان و ابسال. تصحیح و تعلیق زهرا مهاجری. تهران، نی.

جمالی دهلوی، حامد بن فضل‌الله (1353). مثنوی مهر و ماه. مقدمه و تصحیح سید حسام‌الدین راشدی. راولپندی: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

حسینی، اعظم؛ ذوالفقاری، حسن؛ غلامحسین‌زاده، غلامحسین؛ دری، نجمه (1400). طبقه‌بندی و تحلیل بن‌مایۀ مرگ عشاق در منظومه‌های عاشقانۀ فارسی. پژوهش‌های ادبی. 18 (71)، 40-9.

حسینی، مریم؛ شکیبی ممتاز، نسرین (1393). اسطورۀ تولد قهرمان. ادب پژوهی. 8 (29)، 116-97.

خواجوی کرمانی، محمود بن علی (1370). گل و نوروز. به کوشش کمال عینی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ذوالفقاری، حسن (1394). یک‌صد منظومۀ عاشقانۀ فارسی. تهران: نشر چرخ.

رانک، اتو (1398). اسطورۀ تولد قهرمان، تفسیری روان‌شناختی از اساطیر. ترجمۀ مهرناز مصباح. تهران: نشر آگه.

رسمی، عاتکه؛ رسمی،‌ سکینه (1396). بن‌مایه‌های داستان اصلی و کرم. فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه. 5 (12)، 64-41.

رضی، هاشم (1381). دانشنامه ایران باستان. ج. 5. تهران: سخن.

سرلو، خوان ادواردو (1389). فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز واحدی. تهران: دستان.

شکرایی، محمد (1392). تقدیر قهرمان شدن با تولد نمادین در اسطوره‌ها و افسانه‌ها. ادب پژوهی. 7 (26)، 117-95.

شکیبی ‌ممتاز، نسرین؛ حسینی، مریم (1392). طبقه‌بندی انواع خویشکاری تولد قهرمان در اسطوره‌ها، افسانه‌ها، داستان‌های عامیانه و قصه‌های پریان. نشریه فرهنگ و ادبیات عامه. 1 (1)، 170-143.

عرفانی، عبدالحمید (1340). داستان‌های عشقی پاکستان. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.

عصّار تبریزی، محمد (1375). مهر و مشتری. تصحیح رضا مصطفوی سبزواری. تهران: دانشگاه علامه.

عطار‌‌، محمد بن ابراهیم (2535) خسرو‌نامه. تدوین احمد سهیلی خوانساری. تهران: مروی.

علیخانی، یوسف (1381). عزیز و نگار، بازخوانی یک عشق‌نامه. تهران: ققنوس.

عنصری، ابوالقاسم حسن بن احمد. (1967). وامق و عذرا. با مقدمه دکتر مولوی و به سعی و اهتمام احمد ربانی. پاکستان: انتشارات دانشگاه پنجاب.

فتاحی نیشابوری، یحیی سیبک (1386). حسن و دل. تصحیح حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو. تهران: چشمه.

فردوسی، ابوالقاسم (1378). شاهنامه. نسخه 9 جلدی. زیر نظر ع. نوشین. تهران: انتشارات ققنوس.

فروید، زیگموند (1348). موسی و آیین یکتا‌پرستی. ترجمۀ قاسم خاتمی. تهران: پیروز.

قرآن کریم (1395). ترجمۀ محمد مهدی فولادوند. تهران: پیام عدالت.

کمپل، جوزف (1384). قهرمان هزارچهره. برگردان شادی خسرو پناه. مشهد: گل آفتاب.

کوپر، جی.سی (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

مارزلف، اولریش(1396). طبقه‌بندی قصّه‌های ایرانی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: سروش.

مکتبی شیرازی (1373). لیلی و مجنون. با پیشگفتار و تصحیح جوره بیک نذری. تهران: مرکز مطالعات ایرانی.

نظامی، الیاس بن یوسف (1333). خسرو و شیرین. به اهتمام وحید دستگردی. تهران: انتشارات ابن‌سینا.

نظامی،‌ الیاس بن یوسف (1376). لیلی و مجنون. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

وحشی‌بافقی، کمال‌الدین (1388). کلیات دیوان. به کوشش محمد‌حسین مجدم و کورش نسبی تهرانی. تهران: انتشارات زوار.

یونگ، کارل گوستاو (1368). چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.