پیش‌بینی حس انسجام زنان دارای کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری بر اساس خودکارآمدی و حمایت اجتماعی

زن و مطالعات خانواده

مقاله 2، دوره 15، شماره 58، اسفند 1401، صفحه 27-39   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jwsf.2022.1959017.1699

نویسندگان

ریحانه فرهاد پور¹؛ معصومه آزموده^{* 2}؛ سید محمود طباطبائی³؛ سید داوود حسینی نسب⁴

¹دانشجوی دکترای روانشناسی تربیتی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

²استادیار ، گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران ( نویسنده مسئول) [e-mail]

³دانشیار علوم اعصاب شناختی، گروه فیزیولوژی پزشکی، واحد علوم پزشکی ، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

⁴استاد ، گروه روانشناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

بسیاری از اعضای خانواده خصوصاً مادران از اثرات منفی داشتن یک کودک با نیازهای ویژه خصوصاً کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری رنج می‌برند. هدف از پژوهش حاضر پیش‌بینی حس انسجام زنان دارای کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری بر اساس حمایت اجتماعی و خودکارآمدی بود. روش پژوهش توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه مادران دارای کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری مراجعه کننده به مراکز درمانی شهر تبریز در سال 1400 بود که از بین آنها با روش نمونه‏گیری هدفمند تعداد 300 نفر به عنوان نمونه انتخاب و پرسشنامه‏های حس انسجام، حمایت اجتماعی و خودکارآمدی را تکمیل نمودند. اطلاعات به دست آمده با روش آماری ضریب همبستگی و رگرسیون چندگانه با کمک نرم افزار 17-SPSS تجزیه تحلیل گردید. یافته‏ها نشان داد خودکارآمدی (001/0p= ، 177/0 β=) و حمایت اجتماعی (001/0p= ، 289/0 β=) به طور همزمان 15 درصد از تغییرات «حس انسجام» مادران دارای کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری را تبیین می‏کنند. با استفاده از نتایج می‏توان پیشنهاد نمود با برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی در تشریح نقش حمایت اجتماعی و تقویت خودکارآمدی در جهت تقویت حس انسجام مادران دارای کودک مبتلا به اختلال یادگیری اقدام نمود.

کلیدواژه‌ها

حس انسجام؛ حمایت اجتماعی؛ خودکارآمدی؛ ناتوانی یادگیری

اصل مقاله

مهمترین نقش زنان در هر خانواده‏ای علاوه بر نقش همسری، نقش مادری و تربیت فرزندان می‏باشد که تحت تأثیر شرایط خانواده ممکن است مشکلاتی را از نظر روحی و روانی برای وی به بار بیاورد (بروداتی و دانکین[1]، 2022). در این راستا، تعداد قابل توجهی از خانواده‌ها در جامعه ایران از اثرات منفی داشتن یک کودک با نیازهای ویژه و هم چنین از بار مراقبتی بسیار زیاد، فشارهای روانی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از داشتن چنین کودکی رنج می‌برند (شایسته‏مهر و طباطبائی، 1400) که این عوامل می‌توانند باعث به هم‌ریختگی زندگی زناشویی شوند (هاف، دونگ، هو، هندرسون و هافت[2]، 2019). یکی از این شرایط، تولد کودک بیمار با نیازهای ویژه از قبیل کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری[3] می‏تواند باشد که منجر به تغییر روال عادی زندگی زناشویی و خانوادگی همه‏ی اعضا خانواده به ویژه مادران می‏شود (اریکسون لیدمن و آنتونسون[4]، 2022). مادران دارای کودک مبتلا به ناتوانی یادگیری ضمن احساس گناه، با مشکلات عدیده این کودکان به طور مستقیم رو در رو هستند و همین امر در دراز مدت با کاهش توانایی شخصی، ذهنی و اجتماعی، موجب افت سلامت عمومی و کیفیت زندگی وی می‏شود که با حالات افسردگی و تنهایی خود را نشان می‏دهد (ماتئوسی، اسکالون، توماستو، کاورینی و سلری[5]، 2019). در این خصوص، پژوهشگران بر این باورند افسردگی و تنهایی این مادران، حاکی از عدم تکامل حس انسجام[6] آنان می‏باشد (سایرنچی، هارویاما، ایشی کاوا، وادا و موتو[7] ، 2011؛ نریمانی و غفاری، 1395)، چرا که اگر چنین اشخاصی حس انسجام شخصی قوی‏ای داشته باشند، به رغم استرس‏های قابل ملاحظه و دشواری‏های شدید سلامت خود را حفظ می‏کنند در صورتی که اغلب مردم در مواجهه با چنین موقعیت‏هایی دچار پریشانی و تنش روانشناختی قابل ملاحظه‏ای می‏شوند (ماکسنس و هاگان[8]، 2015). آنتونوسکی[9] (1987)، بعنوان نظریه‌پرداز حس انسجام، معتقد است افراد با حس انسجام قوی، وقایع پیرامون خود را قابل پیش‌بینی، قابل کنترل و معنادار درک می‏کنند و عوامل مختلف استرس‏زا را به صورت چالش‏های مهمی که ارزش مواجه شدن را دارند، می‏نگرند. این افراد بسیار انعطاف‌پذیر هستند و بنابراین قادرند منابع مناسبی را برای غلبه بر موقعیت بیابند (حسنی، بنیسی و حقیق، 1398). باور بر این است که حس انسجام یک جهت‌گیری کلی به زندگی است تا یک صفت شخصیتی اساسی، به طوریکه سه عامل برای این مفهوم وجود دارد: ادراک پذیری؛ ادراک فرد از اینکه موقعیت‏ها و حوادث، ساختار یافته و آشکارند. کنترل پذیری؛ باور فرد به داشتن مهارت‌های اساسی برای درگیری و مواجهه با چالش‏های زندگی و در نهایت معناداری؛ بدین معنی که چالش‏های زندگی دارای ارزش سرمایه‌گذاری و درگیری هستند. این ویژگی، سلامت شخص را در مواجهه با حوادث استرس‏زای زندگی محافظت می‏کند (گریوناشتاین و بلوم[10]، 2015). بنابراین توجه به ابعاد مختلف حس انسجام، بعنوان یک ویژگی شخصیتی، تداعی کننده خودکارآمدی[11] وی می‏تواند می‏باشد. در واقع، خودکارآمدی نیز به باورها یا قضاوت‏های فرد به توانایی‏های خود در انجام وظایف و مسئولیت‏ها اشاره دارد که با توجه به نظریه شناخت اجتماعی مبتنی بر الگوی علّی سه جانبه رفتار، محیط و فرد است. این الگو به ارتباط متقابل بین رفتار، اثرات محیطی و عوامل فردی (عوامل شناختی، عاطفی و بیولوژیک) که به ادراک فرد برای توصیف کارکردهای روان شناختی اشاره دارد، تأکید می‏کند. بر اساس این نظریه، افراد در یک نظام علّیت سه جانبه بر انگیزش و رفتار خود اثر می گذارند (گارد[12]، 2014). در این راستا، مطالعه عظیم زاده، بیاضی و شاکری نسب (1399)، حاکی از رابطه حس انسجام با خودکارآمدی است. همچنین پژوهش صالحی و سجادیان (1396) نشان می‏دهد خودکارآمدی با میزان سختی و درک مشکلات افراد رابطه دارد و هرچقدر خودکارآمدی بیشتر باشد، از شدت درد ناشی از مشکلات مختلف کاسته می‏شود. همچنین ون‏دن‏بورگ، شلبی، کادول، اوسالیوان و کیف[13] (2018) در مطالعه‏ای به این نتیجه دست یافتند که بین نگرش‏های کارآمد و همچنین فاجعه‌سازی رابطه معناداری وجود دارد. در این رابطه، بندورا[14] (1997) مطرح می‏کند که خودکارآمدی، توان سازنده‏ای است که بدان وسیله، مهارت‏های شناختی، اجتماعی، عاطفی و رفتاری انسان برای تحقق اهداف مختلف، به‌گونه‏ای اثربخش ساماندهی می‏شود و از میزان آسیب‏های مشکلات زندگی می‏کاهد. در همین راستا، گزارش شخصی از عدم حس انسجام و خودکارآمدی، می‌تواند تحت شبکه اجتماعی فرد نیز باشد که با عنوان حمایت اجتماعی[15] شناخته می‏شود. پژوهشگران نیز بر این موضوع اتفاق نظر دارند که کاستی‏های شخصی و درونی نظیر عدم حس انسجام، نشانه‏ای از موقعیت‏های استرس‏زا بوده که حاکی از روابط اجتماعی اندک دارد و انزوا از دیگران را پیشه‏ی خود می‏کند. دراین رابطه مطالعات سانگ، چن، وانگ، یانگ و جیانگ[16] (2022)، اشماک[17] و همکاران (2021) سرنسون، کلانگسیر، کلینیر و کلی[18] (2011) نشان داده که حمایت اجتماعی و احساس انسجام هر دو بخشی از واریانس سلامت روانی را تبیین می‏کنند و تعامل بین این دو متغیر وقتی که فرد رویدادهای منفی زندگی را تجربه می کند، افزایش می یابد. حمایت اجتماعی، میزان برخورداری از محبت، همراهی، مراقبت، احترام، توجه و کمک دریافت شده توسط فرد از سوی افراد یا گروه‏های دیگر نظیر اعضای خانواده، دوستان و افراد مهم می باشد (سادرابا، میلر، دکلاو، میلر، زامنته، کیرسنیس و میلر^[19]، 2015). لذا شخصی که دارای حمایت اجتماعی است این احساس را که مورد توجه دیگران است و دیگران برای او ارزش قائل‏اند و این که او متعلق به یک شبکه اجتماعی است (رزاقی، صبحی قراملکی، زادیونس و وکیلی، 1399) را دارد. بنابراین حمایت اجتماعی زمانی معنا پیدا می‏کند که فردی باور کند که مورد احترام و علاقه دیگران بوده، عنصری ارزشمند و دارای شأن به شمار آمده و به یک شبکه روابط و تعهدات متقابل تعلق دارد (امرسون، فورچن، لیولین و استانکلیف[20]، 2020).

 

 

مراجع

تمنائی ‏فر، محمدرضا و منصوری‏ نیک، اعظم. (1393). ارتباط ویژگی‏های شخصیتی، حمایت اجتماعی و رضایت از زندگی با عملکرد تحصیلی دانشجویان. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 71:  149 – 166.

حاتمی ‏کیا، سمیه؛ امیریان، سیده خدیجه و کارشکی، حسین. (1399). بررسی خردمندی، سازگاری اجتماعی، خود کارآمدی و حس انسجام در دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد (مطالعه جنسیت، مقطع تحصیلی و دانشکده)، هفتمین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزه علوم تربیتی، روانشناسی و مشاوره ایران، تهران.

حسنی، ملیحه؛ بنیسی، پریناز و حقیق، سارا. (1398). تبیین افسردگی بر اساس انعطاف پذیری روانشناختی و احساس انسجام در مادران دارای فرزند مبتلا به اوتیسم. رویش روانشناسی، 8 (6): 113-103.

رزاقی، عیسی؛ صبحی قراملکی، ناصر؛ زادیونس، صیاد و وکیلی، سجاد. (1399). بررسی نقش حمایت اجتماعی و تنظیم شناختی هیجان در پیشگیری از عود اعتیاد افراد مبتلا به اختلالات مواد. فصلنامه اعتیاد پژوهی سوءمصرف مواد، 14 (55): 261-247.

شایسته مهر، سهند و طباطبائی، سیدمحمود. (1400). مقایسه کارکردهای اجرائی و آشفتگی روانشناختی مادرای دارای کودک مبتلا به صرع و مادران دارای کودک سالم، مجله مطالعات ناتوانی، 11، 156.

صالحی، شیما و سجادیان، ایلناز. (1396). رابطه شفقت خود با شدت درد، فاجعه آفرینی، خودکارآمدی درد و عواطف در زنان مبتلا به درد عضلانی- اسکلتی. فصلنامه علمی پژوهشی بیهوشی و درد، 8 (2): 82-72.

عظیم زاده، نگار؛ بیاضی، محمدحسین و شاکری نسب، محسن. (1399). رابطه روش های مقابله اسلامی و احساس انسجام روانی با سازگاری با بیماری و تحمل درد در بیماران مبتلا به سرطان پستان. نشریه علمی روانشناسی سلامت، 9 (1): 160-145.

نریمانی، محمد و غفاری، مظفر. (1395). بررسی ارتباط حس انسجام، خوددلسوزی و هوش شخصی با افسردگی پس از زایمان زنان. نشریه پژوهش پرستاری، 11 (1): 33-25.

Antonovsky, A. (1987). Unraveling the mystery of health: How people manage stress and stay well. Jossey-bass.

Asghari, A., Nicholas, M. K. (2009). An investigation of pain self-efficacy in Iranian chronic pain patients: a preliminary validation of a translated Englishlanguage scale. Pain, 10: 619-632.

Bandora, A. (1997). self-efficency: toward a unifying theory of behavioral change, sychological review, 84(2), 191-215.

Brodaty, H., & Donkin, M. (2022). Family caregivers of people with dementia. Dialogues in clinical neuroscience.

Emerson, E., Fortune, N., Llewellyn, G., & Stancliffe, R. (2020). Loneliness, social support, social isolation and wellbeing among working age adults with and without disability: Cross sectional study. Disability and health journal, 100965.

Ericson Lidman, E., & Antonsson, H. (2022). Registered nurses’ experiences of challenging situations in their psychosocial working environment in home care of patients with functional and/or intellectual disability: a qualitative study. Nordic Journal of Nursing Research, 20571585221096585.

Gard, T. (2014). Different neural correlates of facing pain with mindfulness: Contributions of strategy and skill: Comment on “Facing the experience of pain: A neuropsychological perspective” by Fabbro and Crescentini. Physics of Life Reviews, 11 (3), 564-566.

Grevenstein, D., & Bluemke, M. (2015). Can the Big Five explain the criterion validity of Sense of Coherence for mental health, life satisfaction, and personal distress?. Personality and Individual Differences, 77, 106-111.

Haft, S L., Duong, P. H., Ho, T. C., Hendren, R. L., Hoeft, F. (2019). Anxiety and Attentional Bias in Children with Specific Learning Disorders. J Abnorm Child Psychol. 47(3):487-497.

Margalit, M. (2010). Lonely children and adolescents: self-perceptions, social exclusion, and hope. Springer science & business media.

Matteucci, M. C., Scalone, L., Tomasetto, C., Cavrini, G., Selleri, P. (2019). Health-related quality of life and psychological wellbeing of children with Specific Learning Disorders and their mothers. Research in Developmental Disabilities, 87: 43-53.

Moksnes, U. K., & Haugan, G. (2015). Stressor experience negatively affects life satisfaction in adolescents: the positive role of sense of coherence. Quality of Life Research, 24(10), 2473-2481.

Sairenchi, T., Haruyama, Y., Ishikawa, Y., Wada, K., Kimura, K., & Muto, T. (2011). Sense of coherence as a predictor of onset of depression among Japanese workers: a cohort study. BMC Public Health, 11(1), 205.

Schmuck, J., Hiebel, N., Rabe, M., Schneider, J., Erim, Y., Morawa, E., ... & Geiser, F. (2021). Sense of coherence, social support and religiosity as resources for medical personnel during the COVID-19 pandemic: A web-based survey among 4324 health care workers within the German Network University Medicine. Plos one, 16(7), e0255211.

Song, Y. Y., Chen, L., Wang, W. X., Yang, D. J., & Jiang, X. L. (2022). Social Support, Sense of Coherence, and Self-Management among Hemodialysis Patients. Western Journal of Nursing Research, 44(4), 367-374.

Srensen, T., Klungsyr, O., Kleiner, R., & Klepp, O. M. (2011). Social support and sense of coherence: independent, shared and interaction relationships with life stress and mental health. International Journal of Mental Health Promotion, 13(1), 27-44.

Sudraba, V., Millere, A., Deklava, L., Millere, E., Zumente, Z., Circenis, K., & Millere, I. (2015). Stress coping strategies of drug and alcohol addicted patients in Latvia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 205, 632-636.

Van Denburg, A. N., Shelby, R. A., Caldwell, D. S., O'Sullivan, M. L., Keefe, F. J. (2018). Self-Efficacy for Pain Communication Moderates the Relation Between Ambivalence Over Emotional Expression and Pain Catastrophizing Among Patients With Osteoarthritis. The Journal of Pain, In Press, Corrected Proof.

Xiang, X., Zheng, B., & Feng, D. (2020). Interpreting impoliteness and over-politeness: An investigation into interpreters' cognitive effort, coping strategies and their effects. Journal of Pragmatics, 169, 231-244.