مقایسۀ سبکی هجویات سنایی، انوری و جمال‌الدین عبدالرزاق

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 38، اردیبهشت 1400، صفحه 72-89   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حشمت اله انصاری¹؛ مریم جعفری^{* 2}؛ غلامعباس ذاکری²

¹دانشجوی دکتری زبان ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

²استادیار زبان وادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران

چکیده

یکی از انواع فروع ادب غنایی که بسامد بسیاری در آثار بیشتر شاعران پارسی‌گو دارد، «هجویه‌سرایی» است. بررسی ویژگی‌های سبکی این گونۀ ادبی می‌تواند سهم مهمی در ورود به دنیای ذهن شعرا و شناختن اندیشه‌ها، عواطف و رویکردهای آن‌ها داشته باشد. در این مقاله سعی شده است هجویات سنایی، انوری و جمال‌الدین که هر سه از شاعران بنام و برجستة قرن ششم و سبک سلجوقی هستند، در سه حوزۀ زبانی، ادبی و فکری با تکیه بر مضامین اجتماعی و فرهنگی مورد برسی قرار گیرد. در این تحقیق به شیوۀ کاربرد اوزان عروضی، صور خیال، قالب‌های شعری، ایدئولوژی و واژگان گزیده؛ شامل: استفاده از نام‌های جانوران در هجو، استفاده از ساخت مصغر، هجوهای پنهان و آشکار، به‌کارگیری واژه‌های تابو و نیز استفاده از آیات قرآنی در هجو، هجوهای پنهان و آشکار، شخصی و اجتماعی در شعر این سه شاعر پرداخته شده‌است. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که زبان جمال‌الدین در هجو از سنایی و انوری عفیف‌تر است؛ اما هجویات سنایی و انوری نسبت به جمال‌الدین زبانی تند، گزنده و هتّاک دارد. این سه شاعر با بهره‌گیری از هنر شاعری خود و احاطه‌ای که بر اوضاع جامعۀ عصر خود داشته‌اند، بسیاری از مفاسد و ناهنجاری‌های اجتماعی عصر را به تصویر کشیده‌اند.

کلیدواژه‌ها

ادبیات غنایی؛ شعر؛ هجو؛ سنایی؛ انوری؛ جمال‌الدین عبدالرزاق

مراجع

• قرآن کریم
• ابن مکرم، جمال­الدین محمد، (بی تا)، لسان العرب، بیروت: دارالصادر.
• انوری، محمد بن محمد، (1364)، دیوان، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، 2جلد، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
• پارسا، سید احمد، (1365)، «سبک شناسی هجویات خاقانی» نشریۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ بیست وپنجم، شمارۀ 48، صص. 57-68.
• جوینی، عطا ملک بن محمد، (1382)، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب، چاپ سوم.
• نسوی، محمد بن احمد (1343)، نفثه المصدور، تصحیح امیر حسین یزگردی، تهران.
• داد، سیما (1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: انتشارات مروارید، چاپ سوم.
• سنایی، مجدود بن ­آدم، (1387)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرس رضوی (ویراست2) تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
• _____________، (1388)، دیوان، به قلم بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نگاه، چاپ سوم.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1372)، مفلس کیمیا فروش، تهران: سخن، چاپ دوم.
• _______________، (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
• _______________، (1383)، تازیانه­های سلوک، تهران: آگاه، چاپ چهارم.
• شبلی نعمانی، محمد، (1336)، شعر العجم، ترجمه سید محمد تقی فخرایی گیلانی، تهران: ابن سینا.
• شمیسا، سیروس (1375)، کلیات سبک شناسی، تهران: فردوس، چاپ چهارم.
• صرفی، محمدرضا، (1388)، «ابن رومی و انوری در عرصۀ هجوسرایی»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ 1، صص 63-86.
• صفا، ذبیح الله، (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، تهران: فردوس.
• جمال الدین اصفهانی، محمد بن عبدالرزاق، )1391(، دیوان جمال الدین اصفهانی، تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: سنایی.
• فروزانفر، بدیع الزمان، (1358)، سخن و سخنوران، تهران: خوارزمی، چاپ سوم.
• فرزانه، سید بابک؛ حسینی، محمد شریف، (1389)، «هجو شهرها در دورۀ سامانی و غزنوی»، نشریۀ ادبیات فارسی، شمارۀ 25، صص 155-171.
• فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، (بی تا)، قاموس المحیط، بی جا.
• کاسب، عزیزالله (1366)، چشم انداز تاریخی هجو، تهران: ناشر مولف.
• محمد حسین، محمد، (1970)، الهجاء و الهجاءون فی الجاهلیه، بیروت: دارالنهضه العربیه.
• میرصادقی، میمنت، (1373)، واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: مهناز.
• نیکوبخت، ناصر، (1380)، هجو در شعر فارسی، تهران: دانشگاه تهران.