مقایسه فراز و فرود معشوق در غزل سعدی شیرازی و واسوخت وحشی بافقی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 11، شماره 38، اردیبهشت 1400، صفحه 90-109   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

معصومه محمدنژاد^{* 1}؛ فائزه جنیدی²؛ فرحناز نعمتی³

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

³دبیر آموزش و پرورش شهرستان اسلامشهر

چکیده

عشق یکی از مهم‏ترین ارکان غزل فارسی است. سعدی و وحشی بافقی هر دو شاعر عاشقانه‏ها هستند و معشوق از مهم‏ترین مضامین غزل‏هایشان است. این مقاله به بررسی سیر تکوینی معشوق و ویژگی‏های او در غزلیات این دو شاعر پرداخته است و با نگاهی به عشق و انعکاس آن در ادبیات، با شیوه‏ای تحلیلی- توصیفی، ویژگی‏های معشوق در شعر سعدی را با مکتب وقوع و به‏ویژه غزلیات وحشی بافقی مقایسه کرده و به مسئله واسوخت در این مکتب نیز پرداخته است. یافته‏ها نشان داده که معشوق در غزل سعدی مقام والایی دارد که گاهی به معبود شعر فارسی نزدیک می‏شود، امّا اغلب معشوق زمینی است. در غزلیات سعدی عاشق همواره تسلیم محض معشوق است و از خود تواضع نشان می‏دهد، امّا در بیشتر غزلیات وحشی با همة سوزوگداز عاشقانه گاهی برخلاف سنّت شعری غزل، عاشق از معشوق روی برمی‏تابد و خریدار ناز او نیست و به سراغ معشوق دیگر می‏رود. مسائلی تازه چون علنی بودن معشوق مذکّر، عتاب و مؤاخذه معشوق، جزئی‏نگری در رفتار و حالات معشوق و مانند این‏ها از مسائلی است که در مکتب وقوع و به‏تبع آن در شعر وحشی بسیار دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

معشوق؛ سعدی؛ وحشی بافقی؛ واسوخت؛ مکتب وقوع

مراجع

1- پورجوادی، نصرالله، (1387)، باده عشق، تهران: کارنامه.

2- چرمگی عمرانی، مرتضی، (1387)، «نام­های شاعرانة معشوق در غزلیات خاقانی، نظامی و سعدی»، کاوش‏نامه، سال نهم، شمارۀ 17، صص293ـ320.

3- حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، (1385)، دیوان اشعار، به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی‌علی شاه.

4- دهخدا، علی اکبر، (1341)، لغت‏نامه، دانشگاه تهران: موسسه دهخدا.

5- ذوالفقاری، حسن، (1369)، «بابا فغانی و مکتب وقوع»، مجلة کیهان اندیشه، شمارۀ 33.

6- رازی، امین بن احمد، (1384)، هفت اقلیم، به کوشش محمدرضا طاهری، تهران: سروش.

7- زرین کوب، عبدالحسین، (1369)، دنبالة جستجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.

8- سبحانی، توفیق، (1386)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: زوّار.

9- ستاری، جلال، (1385)، عشق صوفیانه، تهران: مرکز، چاپ چهارم.

10- سجادی، جعفر، (1350)، فرهنگ لغات واصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانة طهوری.

11- سعدی، مصلح بن عبدالله، (1377)، دیوان اشعار، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب.

12- سهروردی، یحیی بن حبیش، (1348)، مجموعة آثار فارسی شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی، تصحیح حسین نصر، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتوی فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.

13- شبلی نعمانی، محمد، (1363)، تاریخ‏الشعرا و ادبیات ایران یا شعرالعجم، ترجمة محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.

14- شمیسا، سیروس، (1376)، سیر غزل از آغاز تا امروز، تهران: فردوسی، چاپ پنجم.

15- ______ ، (1386)، سبک‏شناسی شعر، ، تهران: میترا، چاپ سوم.

16- ______ ، (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: رامین.

17- صبور، داریوش، (1370)، آفاق غزل فارسی پژوهشی انتقادی در تحول غزل و تغزل از آغاز تا امروز، تهران: گفتار، چاپ دوم.

18- صفا، ذبیح الله، (1372)، تاریخ ادبیات ایران، ج. 4- 5، تهران: فردوس، چاپ نهم.

19- عبادیان، محمود، (1384)، تکوین غزل و نقش سعدی، مقدمه‏ای بر جامعه‏شناختی و زیباشناختی غزل فارسی و غزلیات سعدی، تهران: اختران.

20- غلامرضایی، محمد، (1377)، سبک‏شناسی شعر از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.

21- کاتوزیان، محمدعلی، (1385)، سعدی شاعر عشق و زندگی، تهران: مرکز.

22- گلچین معانی، احمد، (1348)، مکتب وقوع در شعر فارسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

23- مؤتمن، زین العابدین (1371)، تحول شعر فارسی، چاپ چهاردهم، تهران: کتابخانة طهوری.

24- میر، محمد؛ کیچی، زهرا، (1393)، «جلوة معشوق در آیینة شعر وحشی بافقی»، پژوهش‌نامه ادب غنایی، سال دوازدهم، شماره 23، صص 245-262.

25- وحشی بافقی، کمال الدین (1371)، دیوان اشعار، با مقدمة سعید نفیسی، تهران: جاویدان، چاپ پنجم.

26- یزدان پناه، مهرعلی؛ عدنانی، روجا، (1391)، «بررسی تطبیقی جلوة معشوق در غزلیات خاقانی و سعدی» فصلنامۀ مطالعات زبان و ادبیات غنایی، دورۀ 2، شمارۀ 2، صص 95-106.