واکاوی دیدگاه طبقاتی بهرام بیضایی در پرتو نظریات ویتفوگل و مارکس با تکیه بر نمایشنامه‌های آرش، اژدهاک، بندار بیدخش، سلطان مار، چهار صندوق، در حضور باد

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 26-49   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692012

نویسندگان

شیرزاد طایفی^{* 1}؛ کورش سلمان نصر²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران.

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علّامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

دریافت نگرش­ های اجتماعی، سیاسی، تاریخی و... در آثار ادبی، یکی از راه­ های کشف معنا در آن­ها است. برای نیل به این هدف، باید با نظریه­ های سایر حوزه­ های علوم انسانی آشنا شد. نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل و دیدگاه­ های مارکس در ارتباط با مفهوم طبقه در جامعه، از جمله رویکردهایی است که ما را با چگونگی شکل­ گیری طبقات اجتماعی یاری می­ رسانند. نظریۀ استبداد شرقی نشان می­ دهد چگونه استبداد حاکم بر جوامع آب­ سالار شرقی، باعث شکل­ گیری طبقات جامعه می­ گردد و نظریۀ مارکس تأثیر مالکیت خصوصی و در نهایت سرمایه ­داری را بر شکل­ گیری طبقات در جامعه، توضیح می­ دهد، که از همین رهگذر می­ توان به بررسی جوامع، در آثار ادبی پرداخت. بهرام بیضایی یکی از نمایش­نامه ­نویسانی است که طبقات اجتماعی و کشمکش­ های آن­ها در آثار او نمودی عینی دارد و برای درک آثار او، باید با  نگرش­ های طبقاتی موجود در آثارش آشنا شد؛ از این رو، در پژوهش پیش­رو با توجه به دیدگاه طبقاتی ویتفوگل و مارکس، نمایش­نامه­ های شش­گانۀ «سلطان مار»، «آرش»، «اژدهاک»، «بندار بیدخش»، «چهار صندوق»، و «در حضور باد» بیضایی را تحلیل طبقاتی کرده و کوشیده ­ایم ضمن بهره ­گیری از روش تحلیل کیفی، با تکیه بر مطالعات کتابخانه­ ای و اسنادی، و کاربست نظریه ­های طبقاتی ویتفوگل و مارکس، آثار او را بررسی نماییم. دستاوردهای پژوهش، گویای این است که نمایش­نامه­ های «آرش»، «اژدهاک» و «بندار بیدخش» با نگرش­ های طبقاتی ویتفوگل و نمایش­نامه ­های «چهارصندوق» و «در حضور باد» با رویکرد طبقاتی مارکس ارتباط دارند. نمایش­نامۀ «سلطان­مار» نیز، رویکرد طبقاتی بینابینی دارد؛ به این معنی که هم با رویکرد مارکس و هم با رویکرد ویتفوگل قابل بازخوانی است.

کلیدواژه‌ها

نمایش نامه؛ بهرام بیضایی؛ ویتفوگل؛ مارکس؛ استبداد شرقی؛ دیدگاه طبقاتی

مراجع

کتاب‌ها

آندرسون، پری (1390) تبارهای دولت استبدادی، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: ثالث.

اوستا (1385) گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، چاپ10، تهران: مروارید.

بیضایی، بهرام (1389) مجلس قربانی سنّمار، چاپ چهارم، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بیضایی، بهرام (1361) سلطان مار، تهران: تیراژه.

بیضایی، بهرام (1396) دیوان نمایش 1، چاپ 5، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بیضایی، بهرام (1396) دیوان نمایش 2، چاپ 5، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

چارلز رایت، میلز (1379) مارکس و مارکسیسم، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: خجسته.

رضاقلی، علی (1389) جامعه‌شناسی نخبه‌کشی، ‌چاپ 32. تهران: نی.

کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1385) تضاد دولت ملت، نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمۀ علیرضا طیب، چاپ 4، تهران: مرکز.

مونتسکیو (1370) روح القوانین، ترجمۀ علی‌اکبر مهتدی، چاپ 9، تهران: امیرکبیر.

ویتفوگل، کارل آوگوست (1391) استبداد شرقی؛ بررسی تطبیقی قدرت تام، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: ثالث.

هگل (1356) عقل در تاریخ، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: دانشگاه صنعتی آریامهر.

مقالات

دریایی، تورج. (1392). آرش شواتیر که بود؟. بخارا،15(95 و 96)، 166- 176.

طباطبایی، احمد. (1343). دیو و جوهر اساطیری آن. زبان و ادبیات فارسی، 16(69)، Dor: 20.1001.1.22517979.1343.16.69. 4.0