تحلیل مفاهیم اسطوره‌ای و نمادین داستان «شاه حجاز و عجز بشر در مقابلۀ قضا و قدر» در بختیارنامه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 14، شماره 52، تیر 1401، صفحه 90-115   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.692015

نویسندگان

صدیقه جلیلی¹؛ حمیدرضا فرضی^{* 2}؛ علی دهقان²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

چکیده

از شیوه‌های ادامۀ حیات اسطوره‌ها، تغییر یافتن آنها به صورت قصه و داستان، به ­ویژه قصه‌های عامیانه است؛ بختیارنامه یکی از این گونه داستان‌هاست که بازتاب­دهندۀ اندیشه‌های اساطیری و آداب و رسوم آیینی گذشته است. در این مقاله مفاهیم اسطوره­ای و نمادین باب دهم این کتاب با عنوان «شاه حجاز و عجز بشر در مقابلۀ با قضا و قدر» به روش توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. فرض نگارندگان بر این بوده است که در ژرف ساخت این داستان می‌توان ردّپای مفاهیم اسطوره­ای و نمادین را مشاهده کرد. که با تحلیل محتوای داستان، این فرضیه اثبات شده است. مفاهیم اساطیری و نمادین مانند آشناسازی، انزوا در مکان نمادین، مرگ و تولّد دوباره، آزمون‌های سخت، شکنجه، راهنما، کوه، چاه، شیر،اعداد مقدس و... را می توان در داستان مذکور مشاهده کرد. علاوه بر این، سرنوشت پسر شاه حجاز، او را با کودکان طرد شده پیوند می دهد که پیشگویی کشتن پدر، رانده شدن، بزرگ شدن به وسیلۀ عیار و نهایتاً نبرد با پدر و رسیدن به تخت پادشاهی او کاملاً در ارتباط با سرنوشت این گونه کودکان است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره‌؛ آشناسازی؛ انزوا؛ مرگ و تولّد دوباره؛ بختیارنامه

مراجع

کتاب‌ها

الیاده، میرچا (1368) آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، ترجمۀ نصرالله زنگویی، چاپ 1، تهران: نشر آگاه.

الیاده، میرچا (1382) اسطوره، رؤیا، راز، ترجمۀ رؤیا منجّم، تهران: نشر علم.

الیاده، میرچا (1384) اسطوره بازگشت جاودانه، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: طهوری.

الیاده، میرچا (1389) رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

امیرقاسمی، مینو (1391) دربارۀ قصه‌های اسطوره‌ای، تهران: نشر مرکز.

بتلهایم، برونو(1392) افسون افسانه‌ها، ترجمۀ اختر شریعت‌زاده، تهران: هرمس.

بهار، مهرداد (1384) پژوهشی در اساطیر ایران، تهران: نشر آگاه.

بهرنگی، صمد و دهقانی، بهروز (1389) افسانه‌های آذربایجان، تهران: نگاه.

بی‌نا (1367) بختیارنامه، تصحیح و تحشیه محمد روشن، چاپ 2، تهران: نشر گستره.

جابز، گرترود (1395) فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور، ترجمۀ محمدرضا بقاپور، چاپ 1، تهران: اختران.

درویشیان، علی اشرف و خندان، رضا (1382) فرهنگ افسانه‌های مردم ایران، جلد 14، تهران: کتاب و فرهنگ.

روشن، محمّد (1367) مقدمه بختیارنامه، چاپ 2، تهران: نشر گستره.

سرکاراتی، بهمن (1385) سایه‌های شکار شده، تهران: طهوری.

شوالیه، ژان و گربران، آلن (1384) فرهنگ نمادها، جلد 2، ترجمة سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385) فرهنگ نمادها، جلد 3، ترجمه سودابه فضایلی، تهران: جیحون.

فریزر، جیمز (1388) شاخه زرین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.

فضایلی، سودابه (1388) شبرنگ بهزاد، چاپ 1، تهران: جیحون.

کوپر، جی‌سی (1386) فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، تهران: فرهنگ نشر.

گرین، ویلفرد ودیگران (1383) مبانی نقد ادبی، ترجمۀ فرزانه طاهری، تهران: نیلوفر.

لوفلر دلاشو، م (1364) زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

لوفلر دلاشو، م (1386) زبان رمزی قصه‌های پریوار، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.

مالاندرا، ویلیام و (1393) مقدمه‌ای بر دین ایران باستان، ترجمۀ دکتر خسرو قلی‌زاده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

معین، محمد (1384) تحلیل هفت پیکر نظامی، تهران: نشر معین.

واحددوست، مهوش (1387) نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه، تهران: سروش.

یونگ، کارل گوستاو (1368) چهار صورت مثالی، ترجمۀ پروین فرامرزی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

یونگ، کارل گوستاو (1387) انسان و سمبل‌هایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی.

مقالات

اتونی، بهروز. (1390). پاگشایی قهرمان در حماسه‌های اسطوره‌ای. مجله ادب پژوهی، 5(16)، 105-81.

جعفری کمانگر، فاطمه و مدبری، محمود. (1382). کوه و تجلّی آن در شاهنامه. مجله پژوهش-های ادبی، 1(2)، 72-63.

هنوی، دبلیو.ال. (1378). قربانی و جشن در منظومه‌های منوچهری. ترجمه افسانه منفرد. مجله فرهنگ، 8(16)، 280-261.

منابع لاتین 

Rank, Otto (2011) The myth of birth of the hero (A Psychological interpretation of mythology), Martino Publishing.